O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

 
«Baliq skeleti» sxemasi 
- muammoning butun doirasi 
(maydoni)ni  ifoda  etish  va 
uning 
echimini 
topishga 
imkoniyat beradi. 
Tizimli, 
ijodiy, 
tahliliy 
mushohada 
qilish 
ko'nikmalarini rivojlantiradi 
 

---

 
 
 
234 
   12.1-jadval 
Po‟latlardagi yarim martensitli zonaning  qattiqligi 
uglerod miqdoriga bog‟liqligi 
t/r 
Uglerodning 
miqdori, % 
Yarim martensitli zonaning qattiqligi H
50 
Uglerodli po‟latlar 
uchun 
Legirlangan po‟latlar 
uchun 
1 
0,08-017 
- 
25 
2 
0,18-0,22 
25 
30 
3 
0,23-0,27 
30 
35 
4 
0,28-0,32 
35 
40 
5 
0,33-0,42 
40 
45 
6 
0,43-0,52 
45 
50 
7 
0,53-0,62 
50 
55 
 
 
Detalning toblanish chuqurligini, ko‟ndalanng kesimda qattiqligini o‟lchab aniqlash mumkin. 
 
Real  detallarni  toblanish  chuqurligini  aniqlash  juda  murakkab  bo‟lganligi  tufayli  toblanish 
chuqurligi «uchidan toblash» usuli yordamida aniqlanadi. 
 
Bu  usulda  maxsus  tayyorlangan  namuna  talab  qilingan  haroratda  qizdirilgandan  so‟ng  bir 
uchidan  suv  purkab  sovitiladi.  Namunaning  sovish  tezligi  namuna  uchida  maksimal  bo‟ladi,  undan 
uzoqlashgan sari kamayib boradi. (12.1-rasm) 
 
Namuna po‟lat konteynerlarda pechda qizdiriladi (qizdirish harorati 12.2-jadvalda ko‟rsatilgan), 
konteyner ichiga ko‟mir yoki grafit solinib, namunaning uchi unga tegib turadi. 
 
 
 
12.1-rasm. Namunani sovitish sxemasi 
 

---

 
 
 
235 
 
Namuna  pechda  ma‟lum  vaqt  turgandan  so‟ng,  maxsus  moslamada  sovitildi.  Namunani 
moslamaga  joylashtirish  vaqti  5  sekunddan  oshmasligi  kerak.  So‟nra  namunamning  chekkasiga  suv 
pukrab  sovitiladi  (sovitish  sharoiti  doimo  bir  xildir).  Bunday  sharoitda  sovitiladigan  namunaning 
uchidagi yuzada sovish tezligi 1000 
0
C/c ga tengdir. 
 
Namuna  batamonman  sovib  bo‟lgandan  so‟ng,  silindirik  yuzasi  bo‟ylab  enining  0,0787  in  li 
yuzasi tekislab charxlanadi, so‟ngra shu yuza naumnaning uzunligi bo‟ylab Pokvell uskunasida qattiqligi 
o‟lchanadi (o‟lchash tartibi 12.3-jadvalda ko‟rsatilgan). 
 
 
 
 
 12.2- jadval 
Uglerodli va legirlangan po’latlarni toblash  uchun qizdirish harorati 
 
Po’lat sinflari 
Uglerod   
miqdori, % 
Toblash uchun qizdirish 
harorati, 
0
C 
Uglerodli, marganesli, xromli, 
molibdenli, xrom-nikelli, mikel-
molibdenli 
0,25 gacha 
O,36-0,35 
O,37-0,55 
900 
870 
840 
Kremniyli, kremniy-marganesli, 
xrom-nikel-marganesli, xrom-
vanadiyli, xrom-molinden-vanadiyli 
O,15-0,24 
0,25-0,44 
0,45-0,65 
900 
880 
870 
 
 
12.3-jadval  to‟ldirilgandan  so‟ng  namunaning  sovitilgan  uchidan  boshlangan  masofaga  qarab 
qattiqligini egri  chizig‟i  ko‟riladi.  Shu egri  chiziqda  yarim martensitli zonaga bo‟lgan masofa topiladi  
(12.2-rasm va 12.1-jadvalga qarang). 
 
 
 
 
                                                                                                            12.3-jadval 
 
Sovitilidagan uchidan uzoqlashgan sari po‟lat qattiqligining o‟zgarishi 
 
O‟lchash taribi 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
Sovitilgan 
uchidan 
boshlangan masofa, mm 
1,5  3 
4,5  6 
9 
12 
15 
21 
27 
33 
42 
51 
Qattiqlik qiymati, HRC 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Topilgan  masofa  shunday  minimal  sovish  tezligiga  proporsionlki,  unda  haqiqiy  detallarning 
markaziga  yarmi  matrensitli  struktura  kosil  qiladi.  Detallarning  berilgan  sovituvchi  muhitida, 
markazgacha toblangan real kritik deamteri maxsus nomogramma yordamida topiladi (12.3-rasm). 
 
12.2-rasm. Yarim martensitli  zonagacha bo‟lgan masofani aniqlsh usuli 
 

---

 
 
 
236 
 
 
12.3-rasm. Toblanish chuqurligining kritik diametrini aniqlash nomogrammasi