O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

 
«Baliq skeleti» sxemasi 
- muammoning butun doirasi 
(maydoni)ni  ifoda  etish  va 
uning 
echimini 
topishga 
imkoniyat beradi. 
Tizimli, 
ijodiy, 
tahliliy 
mushohada 
qilish 
ko'nikmalarini rivojlantiradi 
 

---

 
 
 
225 
kesib  ishlanish  xususiyatlarini  yaxshilash, po‟latni toblashda vujudga kelgan ichki kuchlarni  yo‟qotish 
va boshqalardan iborat. 
 
 
 
 
 
11.2 – rasm. Po‟latlarni termik ishlash uchun qizdirish haroratlari intervali. 
 
 
Evtektoidgacha bo‟lgan po‟latni Ас
3
 kritik nuqtadan, evtektoiddan keyingi va evtektoid po‟latini 
А
сm
 kritik nuqtadan 30...50
0
C  yuqori haroratlargacha qizdirib, shu haroratda biroz vaqt tutib turilgandan 
keyin  havoda  sovitish  jarayoni  normallash  deb  ataladi.  Normallashdan  ko‟zda  tutilgan  maqsad  – 
po‟latni  mayda  donali  qilish  uchun  uning  qayta  kristallanishini  amalga  oshirish,  ichki  kuchlarni 
yo‟qotish,  po‟latni  plastik  deformatsiyalanishga,  uzil-kesil  termik  ishlashga  va  bosim  ostida  ishlashga 
tayyorlash  (unda  gomogen  struktura  hosil  qilish)dir.  Po‟latni  normallash  uchun  uni  yumshatishga 
nisbatan kamroq vaqt sarflanadi, shuning uchun kam uglerodli po‟latlar (tarkibida 0,6% gacha uglerodi 
bo‟lgan po‟latlar) yumshatilmasdan normallanadi. 
 
Po‟latni Ас
3
  va  Ас
1
  kritik  nuqtalardan  30...  50
0
C  yuqori  haroratlargacha  qizdirib,  shu  haroratda 
zarur  o‟zgarish  sodir  bo‟lguncha  tutib  turgandan  keyin  tez  (moyda,  suvda,  ...)  sovitish  jarayoniga 
toblash deb ataladi. 
 
Toblash natijasida po‟latning qattiqligi ortib, plastikligi pasayadi. Evtektoidgacha bo‟lgan po‟lat 
toblanganda  uning  strukturasi  mayda  donali  ninasimon  martensitdan  iborat  bo‟ladi.  Agarda  po‟lat  Ас
3
 
chizig‟idan 150-200
0
Cyuqori haroratlargacha qizdirilib, so‟ngra toblansa undagi austenit donalari o‟sib, 
po‟latda  darzlar,  deformatsiyalar  paydo  bo‟ladi.  Bunday  po‟latning  strukturasi  turli  donali  ninasimon 
martensitdan iborat bo‟lib, uning zarbiy qovushoqligi past bo‟ladi. 
 
Shuningdek,  evtektoidgacha  bo‟lgan  po‟latni  toblash  uchun  uni  Ас
3
  kritik  nuqtalardan  past 
haroratgacha  qizdirish  (chala  toblash)  ham  yaxshi  natija  bermaydi.  Chunki,  bunday  po‟latning 
strukturasi  ferrit  va  martensitdan  iborat  bo‟ladi,  uning  tarkibida  saqlanib  qolgan  ferrit  po‟latning  
qattiqligini va bo‟shatilgandan keyingi mexaniq xossalarini pasaytiradi. 
 
Po‟latlarni  Ас
1
  kritik  nuqtalardan  past  haroratlargacha  qizdirib,  ma„lum  vaqt  tutib  turgandan 
so‟ng sovitish jarayoniga bo‟shatish deyiladi. Bo‟shatish harorati qancha yuqori bo‟lsa toblangan po‟lat 
buyumning qattiqligi shuncha pasayadi. 
Bo‟shatishning quyidagi turlari ma„lum:  

---

 
 
 
226 
 
Past  haroratda  (180...200
0
C)  bo‟shatish.  Toblangan  buyumning  qattiqligini  saqlab  qolgan  holda 
uni ichki kuchlanishlardan xoli qilish uchun shu usuldan foydalaniladi. Po‟latning strukturasi bu holda