Oʻzbekiston respuplikasi oliy va oʻrta maxsus taʻlim vazirligi muqimiy nomidagi qoʻqon davlat pedagogika instituti

Nano - texnologiyalar haqida tushunchalar. Nano texnologiyalar, bugundagi mavjud mikrotexnologiyalarga oʻxshab, nanometr kattalikdagi obyektlar ustida har xil operatsiyalar bajaradi, Bu atom razmerlariga yaqin juda kichik oʻlchamdir. Shuning uchun ham "mikro" u oʻlchamdan "nano" oʻlchamga oʻtshp bu son jihatdan emas, balki sifat jihatdan oʻtish, deb tushuniladi, yaʼni modda manipulyatsiyasidan, atom manipulyatsiyasiga oʻtish (modda asosida ishlashdan, atom asosida ishlashga oʻtish) tushuniladi.
Nano texnologiya prinsipi juda sodda - kerakli xususiyatga ega boʻlgan oʻta kichik zarrachani (molekulani) topish va uni kerakli joyga oʻrnatish. Shunday qilib, faqat kerakli va foydali xususiyatga ega oʻta kichik zarrachalar asosida nanostrukturalar yaratib, kerak boʻlmagan zarrachalarni umuman olib tashlash kerak. Natijada kerakli xususiyatga ega mahsulot olinadi.
Nano - texnologiyalarni axborot - kommunikatsiya texnologiyalari doirasida rivojlanishi uch yoʻnalishda amalga oshirilayapti:
-razmerlari atom va molekula razmerlari bilan oʻlchovdosh aktiv elementli (tranzistor va b.) elektron sxemalarni (uch oʻlchamli sxemalarni, shu jumladan) tayyorlash;
-molekula razmeridagi robot, mexanizm va nano-mashinalarni ishlab chiqish va tayyorlash;
-atom va molekulalar bilan bevosita manipulyatsiya natijasida har xil vositalarni yigʻish.
3.2.Oliy taʼlim sohasini innovatsion jozibadorligini oshirishda it-texnologiyalaridan foydalanish
Yosh avlodga taʻlim va tarbiya berish, raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash – XXI asrda zamonaviy jamiyat qurishning yagona toʻgʻri yoʻlidir. Taʻlim davlatning chinakam ijtimoiy ahamiyatga ega funktsiyasidir.
Taʻlim ham progressiv jarayonlar sodir boʻlmoqda: yangi fikrlashni shakllantirish, oʻquv muhitini oʻzgartirishni davrni oʻzi taqozo etmoqda.
Koʻpgina oliy oʻquv yurtlari kundalik hayotimizga, kasbiy amaliyotga innovatsion usullarni joriy etish zaruratiga boʻysungan holda, talabalarni tayyorlash dasturlarini jiddiy qayta koʻrib chiqmoqda va oʻqituvchilar va IT-mutaxassislar uchun qayta tayyorlash dasturlarini yaratmoqda. Interfaol va mobil taʻlim bilan bogʻliq fanlar kiritilgan.
Axborot texnologiyalari (AT) bugungi kunda oliy taʻlimni rivojlantirishni rejalashtirishning asosiy ustuvor yoʻnalishlaridan biriga aylanib bormoqda. XXI asrning boshida jahon internet-resurslaridan foydalanish hamda jamiyatning axborot mahsulotlari va xizmatlariga ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarini qondirishni taʻminlaydigan keng koʻlamli axborot makonining yaratilishi bilan ajralib turadi.
Taʻlim tizimidagi axborotlashtirish koʻplab tashkiliy, texnik, uslubiy, pedagogik, huquqiy muammolarga taʻsir qiladi, kompyuter texnologiyalari sohalarining doimiy ravishda kengayib borishi taqozo etadi. Bugungi kunda axborot-pedagogik, talabalarga yoʻnaltirilgan va boshqa rivojlanayotgan taʼlim tizimlari axborot texnologiyalarini rivojlantirish va qoʻllash, shuningdek, global axborot texnologiyalarini yaratish bilan bogʻliq holda pedagogik faoliyatning mazmun mohiyati boʻyicha universitetlar oldiga yangi talablarni qoʻymoqda.
Taʻlim tizimi XXI asr chaqiriqlarini qabul qila olishi uchun zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida muayyan oʻzgarishlar zarur. Asosiy umidlar ochiq va masofaviy taʻlim uchun axborot-taʻlim muhitini yaratish va qoʻllab-quvvatlashga, yangi axborot-pedagogik texnologiyalarni rivojlantirishga va oʻquv materiallarining maʻlumotlar bazalarini yaratishga, shuningdek, anʻanaviy texnologiyalarni rivojlantirishga qaratilmoqda.
Avtomatlashtirish, axborotlashtirish va aloqa bilan bogʻliq texnologiyalar bizning hayotimizga tez kirib borayotgani hech kimga sir emas. Hatto mutaxassislar uchun ham baʻzida zamonaviy apparat va dasturiy taʻminotning eng soʻnggi yangiliklaridan xabardor boʻlish qiyin. Va eng yangi texnologiyalarni qoʻllash koʻlamining kengayishi bilan malakali IT-xodimlarga boʻlgan ehtiyoj tobora ortib bormoqda.
Kutubxona fondlarini elektron shaklga oʻtkazish dasturi taʻlim sifati va qulayligini oshirishda jiddiy sakrash boʻldi. Kitob haqiqatan ham har bir xonadonga kirib keldi, deyarli har qanday noyob adabiyotlar nafaqat elektron kutubxonalar yaratilgan muassasalar talabalari uchun, balki portallar yaratish orqali ham mavjud boʻlib, ilgari yopilgan bilimlar omborlariga kirish imkoniyati taʻminlanadi. Shaxsiy foydalanish uchun elektron darsliklar keng tarqalmoqda.
Axborot texnologiyalaridan foydalangan holda taʻlimning tizimini tashkil etish. Oʻquv materiallarini tayyorlashda anʻanaviy matnlardan tashqari vizual va ovozli axborot manbalarini yaratish uchun turli xil zamonaviy texnologiyalar qoʻllaniladi. Masofaviy veb-resurslar orqali mavjud shaklda oʻquv filmlari, videolar, audio yozuvlardan foydalanilmoqda.
Oliy taʻlim boʻlajak bitiruvchilarining taʻlim sifatining bugungi holati murakkab va koʻp komponentli tuzilishga ega boʻlgan, oʻrganilayotgan fanlarning xilma-xilligi bilan farq qiluvchi yangi zamonaviy axborot texnologiyalarini oʻquv jarayoniga joriy etishni nazarda tutadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «Oʻzbekiston Respublikasi oliy taʼlim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida» 2019-yil 8-oktyabrdagi PF-5847-son hamda «2017 — 2021-yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi toʻgʻrisida» 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son farmonlarida belgilangan vazifalar ijrosini taʼminlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi oliy taʼlim muassasalarida taʼlim jarayonini tashkil etish bilan bogʻliq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida 31.12.2020-yildagi 824-sonli qarori⁵⁶ qabul qilindi. Mazkur qarorda 2020/2021 oʻquv yilidan boshlab respublika oliy taʼlim muassasalarida oʻquv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga oʻtkazish tartibi joriy etilgan boʻlib. Oʻquv jarayoniga kredit-modul tizimini joriy etishning tashkiliy masalalariga oid maʼlumotlar, jumladan, taʼlim dasturi, fanlar katalogi, akademik mobillikni taʼminlash, kreditlarni tan olish va koʻchirib oʻtkazishga taalluqli hujjatlar toʻgʻrisida maʻlumotlar keltirilgan.
Covid 19 pandemiyasi davrida taʻlim tizimini toʻgʻri tashkil qilish dars jarayonlarida oʻquvchi, talabalarni dars jarayoni bilan toʻliq qamrab olish uchun albatta AT texnologiyalari zarurligini davrni oʻzi koʻrsatib qoʻydi. Shu jarayonlarda Oʻquv jarayonini samarali toʻldirish va diversifikatsiya qilish imkonini beruvchi kompyuter dasturlaridan foydalanish texnologiyasi. Multimedia dasturlari talabalarning ham auditoriya, ham mustaqil ishlari uchun moʻljallangan boʻlib, ularning ijodiy salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. 2) axborotni izlash, tahlil qilish va qoʻllash, xalqaro ilmiy loyihalarni ishlab chiqish, ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
“Zamonaviy taʻlimning eng muhim muammolaridan biri – taʻlim sohasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish va uning sifatini oshirish jarayonidir”. Axborot texnologiyalari taʻlim sifati muammosini hal qilish uchun katta imkoniyatlarga ega.
Soʻnggi yillarda koʻplab taʻlim muassasalarida oliy taʻlim jarayoni sifatini taʻminlash tizimini yaratish boshlandi. Bunday tizim talabalar va bitiruvchilarning standart va jamiyat talablariga muvofiqligini taʻminlashga qaratilgan chora-tadbirlar, usul va vositalar majmuasini birlashtiradi.
Internetga kirish uchun axborot texnologiyalari va ularni keng miqyosda rivojlantirish talabalar uchun katta imkoniyatlar ochadi. Ammo shu bilan birga, kuchli axborot oqimi har doim ham sifatli va foydali maʻlumotlarni taqdim etavermaydi. Qanday qilib chalkashmaslik kerak? Internetda oʻzini qanday tutish kerak? Qanday qilib maʻlumotlarni toʻgʻri filtrlash va kerakli materialni topish mumkin? Mana, bugungi kunda yuzaga keladigan savollarning toʻliq roʻyxatidan yiroq. Axborot sifati haqida ham oʻylash kerak. Hech kimga sir emaski, hozirda bir nechta referatlar, kurs ishlari va boshqalar banklari mavjud, ammo u yerdagi maʻlumotlar haqiqatga toʻgʻri kelmaydiganlari ham mavjud.
Axborot texnologiyalari nafaqat oʻqituvchi va talabalar, balki talabalar oʻrtasida ham maʻlumot almashish imkoniyatini beradi. Ushbu holat yuqori sifatli yangi taʻlim muhitini shakllantiradi, chunki materialni oʻrganishda nafaqat oʻqituvchilarga, balki oʻrganilayotgan sohaning boshqa vakolatli mutaxassislariga ham savol berish mumkin boʻladi. Taʻlim sifatini oshirish masalasini koʻrib chiqish ustuvor jihati – taʻlim va tarbiya jarayonlariga tegishli faoliyatga asoslangan “kutilayotgan kelajak komponentlarini” joriy etish, tegishli tajribani shakllantirish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda universitetda taʻlim muhitini rivojlantirishning istiqbolli tendentsiyalaridan biri uning zamonaviy axborot texnologiyalariga tayanishidir. Darhaqiqat, taʻlim jarayoni sifatini oshirishda innovatsion pedagogik yondashuvlardan foydalanish zarurati zamonaviy, ham yangi axborot, ham anʻanaviy taʻlim texnologiyalarini integratsiyalashgan holda qoʻllashni taqozo etadi. Zamonaviy taʻlim texnologiyalarining imkoniyatlaridan foydalanish kognitiv faoliyat turlarini, talabalar tomonidan egallangan koʻnikma va koʻnikmalarni sezilarli darajada kengaytirishi mumkin. Hozirgi vaqtda ularning mustaqil ishlariga faol taʻlim shakllarini kiritish, bilim darajasini avtomatlashtirilgan nazorat qilish va oʻz-oʻzini nazorat qilish imkoniyati paydo boʻldi. Bu oliy oʻquv yurtlari uchun dolzarbdir, chunki bu erda talabalarning bilim olishining asosiy shakli mustaqil ishdir. Shu munosabat bilan keyingi yillarda oliy oʻquv yurtlarida innovatsion taʻlim muhitini shakllantirish taʻlim tizimini rivojlantirishning belgilovchi tendentsiyalaridan biriga aylandi.⁵⁷
Taʻlim tizimi oldida turgan bir qator muammoli muammolarni hal qilish uchun eng ilgʻor texnologiyalar va oʻquv qoʻllanmalariga asoslangan yondashuv taklif etiladi. Shu bilan birga, nafaqat kompyuterlar va boshqa texnik oʻqitish vositalaridan foydalanish, balki ushbu texnologiyalardan foydalanishni pedagogik qoʻllab-quvvatlashni rivojlantirish ustuvorligi ham hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlib, ular nazariy va uslubiy asoslarga asoslangan boʻlishi kerak. anʻanaviy taʻlim tizimi saqlanib qolgan. Biroq, universitetlarda oʻqitish amaliyotining tahlili shuni koʻrsatadiki, axborot texnologiyalarini joriy etish jarayoni juda stixiyali, zamonaviy axborot texnologiyalarini tushunish va qoʻllashning yagona metodologiyasi mavjud emas. Yuqorida aytilganlarning barchasi zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda yanada samarali usullar, sxemalar va modellarni izlash zarurligini koʻrsatadi.
Oliy taʻlimda barcha jarayonlar va ish jarayonini rejalashtirish, boshqarish, hisobga olish va nazorat qilishni avtomatlashtirish tashkil etilgan. Aytish joizki, ayni paytda taʻlim muassasalari rahbariyati tomonidan oʻquv jarayonini zamonaviy telekommunikatsiya texnologiyalari bilan taʻminlash bilan birga, universitetda elektron hujjat aylanishini ham yoʻlga qoʻyishga harakat qilinmoqda.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining rivojlanish darajasini hisobga olgan holda, ushbu tizimlarni joriy etish hozirgi vaqtda nihoyatda muhim ahamiyatga ega. G.F.Utrobin asarlari tahlili shuni koʻrsatadiki, “anʼanaviy taʼlim muassasalarining raqobatbardoshligining pasayishi, shuningdek, fan va ishlab chiqarishning yetarli darajada integratsiya qilinmaganligi oliy taʼlimning tubdan yangi tashkilotlarini yaratish zarurligini koʻrsatadi. Bugungi kunda anʻanaviy taʻlim bilim olish tizimi sifatida zamonaviy fan va ishlab chiqarishning real ehtiyojlaridan orqada qolmoqda.⁵⁸
A. Malininaning ishida taʻkidlanganidek, "ikkinchi avlod Internet-resurslaridan foydalanish web 2.0 ning mavjudligi, foydalanish qulayligi, ijtimoiylashuvi, qoʻshma faoliyatni tashkil etish va mashq qilish imkoniyati tufayli koʻplab zamonaviy oʻqitish kontseptsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi"⁵⁹.
Shunday qilib, shuni taʻkidlash kerakki, taʻlim tizimini yanada takomillashtirish yoʻllarini oʻrganishda innovatsion taʻlim muhitida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish yoʻnalishlari katta ahamiyatga ega. Hal qilinadigan vazifalarning hajmi va xarakterini tahlil qilish zarur axborot va taʻlim resurslarining sezilarli darajada oshganligini koʻrsatadi, bu zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan yondashuvlarni amalga oshiradigan mutaxassislarni tayyorlash tizimiga jadal oʻtish zarurligini anglatadi.