O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Markaziy Osiyo - jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi 

 

Reja: 

1. Sivilizatsiya tushunchasi, uning asosiy belgilari. 

2.  Ibtidoiy  jamiyat,  uning  davrlari  va  O‘rta  Osiyodagi  manzilgohlari.  Dehqonchilik, 

chorvachilik va hunarmandchilikning paydo bo‘lishi. Metallning kashf etilishi. 

3. Dastlabki tsivilizatsiyaning ma’naviy asoslari. Zardushtiylik. Madaniyat, san’at, yozuv. 

 

Tayanch  so‘z  va  iboralar: 

Sivilizatsiya.  Ibtidoiy  to‘da.  Urug‘chilik  jamiyati. 

O‘zlashtiruvchi  xojalik.  Paleolit  davri  manzilgohlari.  Mezolit  davri  manzilgohlari.  Neolit  davri 

manzilgohlari.  Eneolit  davri  manzilgohlari.  Bronza  davri  manzilgohlari.  Mehnat  qurollaridagi 

o‘zgarish-  lar.  Matriarxat.  Patriarxat.  Dehqonchilik.  Chorvachilik.  Hunarmand-  chilik.  Ishlab 

chiqarish xojaligi.

 

O‘zbekiston  hududi  eng  qadimgi  davrlardan  boshlab  jahon  tsivilizatsiyasining 

o‘choqlaridan  biri  bo‘lib  kelgan.  Markaziy  Osiyo,  shu  jumladan  O‘zbekiston  hududlarida  olib 

borilayotgan tadqiqot ishlarining ko‘lami va natijalari bunga yaqqol dalil bo‘la oladi. 

Qadimda  Turon,  o‘rta  asrlarda  Movarounnahr,  keyinchalik  Turkiston,  O‘rta  Osiyo, 

Markaziy  Osiyo  deb  atalgan  hudud  insoniyat  tsivilizatsiyasi  ilk  o‘choqlaridan  biri  bo‘lgan. 

Arxeologlar  va  boshqa  olimlar  o‘lkamiz  o‘tmishini  taqiq  etib,  bu  makon  jahon 

tsivilizatsiyasining  o‘choqlaridan  biri  ekanligini  ta’kidlamoqdalar.  O‘zbekiston  Prezidenti 

---

I.Karimov  “Tarixiy  xotirasiz  kelajak  yo‘q”  asarida  “Hozir  O‘zbekiston  deb    ataluvchi  hudud, 

ya’ni  bizning  Vatanimiz  nafaqat  SHarq,  balki  umumjahon  tsivilizatsiyasi  beshiklaridan  biri 

bo‘lganganligini jahon tan olmoqda”,– deydi. “Tsivilizatsiya” so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, u 

hozirgi  zamonda  insoniyatning  komillikka,  yetuklikka  intilish  mazmunida  talqin  etiladi, 

shuningdek  u  inson  hayoti  uchun  qulayliklar  yaratish  jarayonini  ifodalovchi  tushuncha  hamdir. 

Adabiyotda  bu  so‘z  “tamaddun”  deb    ham  ataladi  va  madaniy  hayotga,  taraqqiyotga  erishuv 

jarayoni  ma’nosida  ishlatiladi.  qomusiy  kitoblarda  tsivilizatsiya–jamiyat  taraqqiyoti  jarayonida 

yaratilgan  moddiy  va  ma’naviy  boyliklar,  shuningdek  ularni  yanada  ko‘paytirib  va 

takomillashtirib  borish  usullarining  majmui,  deyiladi.  Demak,  tsivilizatsiya  insoniyat 

taraqqiyotining mahsuli va ayni paytda zaminidir. 

Tsivilizatsiya  qadimda  yer  kurrasining  turli  hududlarida  mustaqil  ravishda  paydo 

bo‘lgangan va shu sababdan uning o‘ziga xos ko‘rinishlari mavjud. Zamonlar o‘tib bu mahalliy 

tsivilizatsiyalarning  bir  qator  xususiyatlari  boshqa  hududlardagi  taraqqiyot  belgilari  bilan 

qorishib,  umuminsoniy  tsivilizatsiya  vujudga  kelgan.  Asrlar  osha  bu  madaniyat  darajasi  oshib 

borgan, takomillashgan, yangi cho‘qqilarga erishgan. 

Olimlarimiz  xulosalari,  ko‘plab  ashyoviy  dalillardan  bilamizki,  geografik  joylashuvi, 

iqlimi  va  boshqa  qulayliklari  tufayli  O‘zbekiston  insoniyatning  qadimgi  makonlaridan  biri 

bo‘lgan. 

Er  yuzida  insoniyat  paydo  bo‘lishi  haqida  turlicha  qarashlar,  fikrlar,  taxminlar  mavjud. 

Masalan, bir guruh olimlar (Ch.Darvin, F.Engels) odam maymundan tarqalgan va bunda asosiy 

rolni  mehnat  o‘ynagan  deyishsa,  boshqa  bir  guruh  olimlar,    shuningdek,  din  odamni  xudo 

yaratgan  deb  ta’lim  beradi.  Xatto  insoniyat  yerga  bir  vaqtlar  o‘zga  sayyoradan  kelgan  degan 

g‘oyalar  ham  yo‘q  emas.  Shu  bilan  birga  haligacha    odamning  paydo  bo‘lishi  to‘g‘risida  aniq 

ilmiy  asoslangan  dalil  isbot  yo‘q.  SHunday  ekan,  biz  bugungi  mavzuimizda  tarixiy  voqea  va 

xodisalarni  yoritishda  tarixiylik,  haqqoniylik  va  ilmiylik  tamoyillariga  amal  qilib,  mavzuni 

tushuntirishga harakat qilamiz. 

Uzoq asrlar davomida qadimgi ajdodlarimiz asta–sekin atrof dunyo haqida tasavvur hosil 

qilganlar, tabiiy muhitga moslasha borganlar. Hayot uchun ko‘rash jarayonida qadimgi odamlar 

turli  mehnat  qurollarini  yaratganlar,  ularni  takomillashtirganlar,  tabiat  ne’matlaridan  to‘larok 

foydalanishga intilganlar. Tosh asridan tortib to bugunga qadar bo‘lgan o‘ta noyob va ahamiyatli 

ashyolar mamlakatimiz hududlarida madaniy–ma’naviy va ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot qadimda 

paydo bo‘lganligi va uning rivojlanishi uzluksiz davom etganligini tasdiqlaydi.. 

Insoniyatning  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishi  (antropogenez)  uzoq  davom  etgan    tarixiy 

jarayondir.  Uning  bosib  o‘tgan  davrlari,  ya’ni    shakllanishi,  irqlarga  ajralishi,  ma’naviyati, 

madaniyati,  san’ati,  turmush  tarzi,  umuman  tarixiy  taraqqiyotda  erishgan  yutuqlari 

---

beqiyosdir.Shu  ma’noda  insoniyatning  eng  qadimgi  davrlardan  to  hozirgi  kunlargacha  bosib 

o‘tgan tarixiy taraqqiyot yo‘li, qisqa qilib aytganda “tsivilizatsiya” deyiladi. 

Insoniyat  tsivilizatsiyasi  uzoq davom  etgan jarayon bulib, ayrim  tadqiqotlarda  u bundan 

3-3,5 mln yil boshlangan (ingliz ota-bola Liki) deyilsa, boshqalarda 1 mln. yil 700-600 ming yil 

(E.Dyubua),  D.Blekda  600-500  ming  yil  deyiladi.  Bunday  odamlar  fanda  “Zinjantrop”-

ishbilarmon  odamlar  va  Avstralopitek  (Janub  odami),  “pitekantrop”  (maymun  odam), 

“sinantrop” (Xitoy odami) kabi nomlar bilan tadqiq qilingan, o‘rganilgan. 

Hozirgi  paytda  Markaziy  Osiyo  hududida  ibtidoiy  jamiyatning  rivojlanish  bosqichlari 

quyidagi davrlarga bo‘linadi: 

 

1.Paleolit  (“palayos”-qadimgi,  “litos”-tosh)  davri;  bundan  taxminan  1  million  yil  ilgari 

boshlanib, 15-12 ming yil ilgari tugaydi; o‘z navbatida bu davr uchga bo‘linadi;  

a) ilk paleolit-(Ashel’) davri, 1 million - 100 - ming yillikni o‘z ichiga oladi;  

b) o‘rta paleolit-(Mustьe) davri, mil. avv. 100-40 - ming yilliklar;  

v) so‘nggi paleolit-mil. avv. 40-12 - ming yilliklar; 

2. Mezolit (“mezos”-o‘rta, “litos”-tosh) miloddan avvalgi 12-7 - ming yilliklar.  

3. Neolit (“neos”-yangi, “litos” tosh) miloddan avvalgi 6-4 - ming yilliklar.  

4. Eneolit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 - ming yillikning oxiri 3 - ming yillikning 

boshi.  

5. Bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 - ming yilliklar.  

6. Temir davri-miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlaridan.  

O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg‘ona vodiysidagi 

Selung‘ur, Toshkent viloyatidagi Ko‘lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr 

odamlari  toshlardan  qo‘pol  qurollar  (chopperlar)  yasab,  termachilik  va  jamoa  bo‘lib  ov  qilish 

balan  shug‘ullangan.  Ilk  paleolit  davri  odamlari  jismoniy  jihatdan  ham,  aqliy  jihatdan  ham 

hozirgi odamlardan tubdan farq qilgan. Ular tabiat oldida ojiz bo‘lib, faqat tayyor mahsulotlarni 

o‘zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dehqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar. 

Yaqin  yillargacha  O‘zbekiston  hududida  odamlar  bundan  100  ming  yillar  ilgari  yashay 

boshlagan  deb  hisoblanardi.Biroq  o‘tgan  asrning  80-yillarida  arxeolog  olim  U.Islomov 

boshchiligidagi  tadqiqotchilar  Farg‘ona  vodiysidagi  Selengur  (So‘x  tumani)  g‘oridan  poleolit 

davriga oid ajdodlarimiz yashagan joyni topgach, fikrlar  o‘zgardi. 

          Ilk  paleolit  davriga  oid    Selungurda  13  ta  madaniy  qatlam  aniqlandi.  Bu  yerdagi 

topilmalarning yoshi  1 mln. yildan ziyodroq. Bu yerdan topilgan odam jag‘ va yelka suyaklari, 

tishlari  xududimizda  “fergantrop”  deb  nomlangan  odamlar  yashaganligi  va  O‘zbekiston 

haqiqiqatdan  ham  insoniyat  tsivilizatsiyasi  o‘choqlaridan  biri  ekanligini  isbotladi.  Toshkent 

viloyatidagi Obirahmat, Samarqand viloyatidagi qo‘tirbuloq makonlari ham paleolit davriga oid 

---

bo‘lib,  ularning  birinchisidan  21  ta,  ikkinchisidan  5  ta  madaniy  qatlam  topib  o‘rganilgan.  Bu 

joylarda ko‘plab tosh qurollardan tashqari fil, bug‘u, yovvoyi ot, quyon, echki, to‘ng‘iz, jayron, 

arxar kabi xayvon suyaklari, gulxan, kul, ko‘mir qoldiqlari ham topilgan. Bu inson uzoq vaqtlar 

davomida mazkur makonlarda  yashaganligidan dalolat beradi. 

          O‘rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Xo‘jakent, Samarqanddagi 

Omonqo‘ton,  Boysun  tog‘laridagi  Teshiktosh  kabi  bir  qator  makonlarda  aniqlangan  bo‘lib, 

ulardan shu davrga oid ko‘pgina turli toshlardan yasalgan mehnat qurollari topilgan. SHuningdek 

bu  davrga  oid  manzilgohlar  Farg‘ona,  Buxoro,  Navoiy  viloyatlarining  50  ga  yaqin  joylarida 

topilgan. Obirahmat makoni yoysimon shaklda bo‘lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy 

qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o‘tkir uchli sixchalar, qIrg‘ichlar 

uchraydi, shuningdek, turli hayvonlarning suyaklari ham ko‘pchilikni tashkil etadi. 

           O‘rta  paleolit  (mustьe)  davriga  oid  eng  katta  yodgorlik    1938  yilda  A.Okladnikov 

tomonidan  ochilgan  Surxandaryoning  Boysun  tog‘idagi  Teshiktosh  g‘oridir.  Bu  g‘or  – 

makonning  kengligi  20  metr,  balandligi  9  metr,  chuqurligi  21  metr  bo‘lib  5  ta  madaniy 

qatlamdan  iborat.  Bu  yerda  3  mingga  yaqin  tosh  qurollar  turli  xayvonlar  suyaklari  topildi.  Eng 

muhimi bu g‘ordan 9-11 yoshli bolaning skeleti topilganligi bo‘ldi. U neandertalь tipidagi odam 

vakili edi. 

        O‘rta  paleolit  davriga  kelib  ibtidoiy  jamiyat  odamlarining  mehnat  qurollari  takomillashib, 

turmushida  yangi  unsurlar  paydo  bo‘la  boshlaydi.  Eng  muhimi,  ibtidoiy  to‘dadan  Urug‘chilik 

jamoasiga  o‘tish  boshlanadi.  SHimoldan  ulkan  muzlik  siljib  kelishi  va  hamma  yoqda  sovuq 

kuchayishi  sababli  olov  kashf  etiladi.  Odamlar  o‘choqlar  atroflarida  to‘planib,  ibtidoiy  turar-

joylarga asos soldilar. Jamoa bo‘lib ov qilish paydo bo‘ladi. SHunday qilib, o‘rta paleolit davriga 

kelib  qadimgi  odamlar  O‘rta  Osiyoning  keng  hududlariga  tarqala  bordi.  Bunga  mintaqa  tabiiy 

iqlimining o‘ziga xosligi ham ta’sir ko‘rsatgan 

So‘nggi  paleolit  qadimgi  tosh  davrining  so‘nggi  bosqichidir.  Bu  davrga  oid  makonlar 

Ohangarondagi  qo‘lbuloq,  Toshkentning  g‘arbidagi  Bo‘zsuv  1  hamda  Samarqand    atroflaridan 

topilgan.  Ulardan  topilgan  topilmalar  orasida  qirg‘ichlar,  kesgichlar,  sixchalar,  pichoqlar, 

boltalar  kabi  qurollar  bor.  Bu  davrga  kelib  odamlar  faqat  tog‘li  hududlarda  emas,  tekisliklarda 

ham  yashay  boshlaydilar.  Bu  davrning  eng  katta  yutug‘i  urug‘chilik  tuzumi  (matriarxat)ga 

o‘tilishidir. 

Shunday  qilib,  paleolit  davrida  ibtidoiy  odamlar  xo‘jalik  yuritishning  eng  oddiy 

yo‘llaridan (termachilikdan) murakkabroq ko‘rinishlariga (ovchilik, baliqchilik) ga o‘tdilar. Olov 

kashf  etildi.  Ibtidoiy  turar-joylar  o‘zlashtirildi.  Insoniyat  ibtidoiy  to‘da  davridan  urug‘chilik 

tuzumiga o‘tdi. Mehnat  qurollari  takomillashib, turlari  ko‘paya bordi, dastlabki  diniy qarashlar 

paydo  bo‘ldi.  Demak,  inson  tarixining  eng  uzoq  davom  etgan  bosqichi  bo‘lmish  qadimgi  tosh 

---

davrida odamning shakllanish jarayoni asosan yakun topadi. Keyingi tosh davrlarida turli irqlar 

shakllanligi  ma’lum.  Olimlar,  xususan  uch  irq–evropid,  negroid    va  mongoloid  irqlari  

shakllanligini ta’kidlaydilar 

           O‘zbekiston  hududida  mezolit  davriga  oid  Machay  (Surxondaryo),  Obishir  (Farg‘ona 

vadiysi), Bo‘zsuv, qo‘shilish (Toshkent)  kabi manzilgohlar topib o‘rganildi.Bu davrda qurollar 

turi ko‘paydi. Suyak va yog‘ochdan dastachalar paydo bo‘ldi. Masalan: Machay g‘oridan bigiz, 

igna  pichoq,  keskich,  ushatgich,  nayza,  o‘q  uchlari,  shuningdek,  20  turdan  ziyod  hayvon 

suyaklari  topildi..  Bu  davrga  kelib  muzlik  yana  shimolga  qaytadi.  Hayvonot  va  o‘simlik 

dunyosida  katta  o‘zgarishlar  sodir  bo‘ladi.  Insoniyat  o‘z  tarixidagi  dastlabki  murakkab 

moslamani - o‘q-yoyni kashf etdi. Bu davrning oxirlarida ibtidoiy to‘da o‘rnida ibtidoiy jamoa–

urug‘chilik  tuzumi  vujudga  kela  boshlaydi.  Dastlab  urug‘chilik  jamoalaridagi  qarindoshlik  ona 

tomonidan  bo‘lgan.  Shuning  uchun  insoniyat  taraqqiyotning  bu  bosqichini    olimlar  matriarxat 

deb    atadi.  Ona  urug‘i  keyingi  tosh  davrlarida  ham  hukmronlik  qilgan.  Farg‘onaning  Obishir 

soyidan,  Toshkentning  Bo‘zsuv  yoqasidan,  Surxondaryoning  Machay  qishlog‘idan  va  boshqa 

joylardan  mezolit  davriga  oid  manzilgohlar  topilgan.  Bu  davrda  bir  qancha  jonivorlar  (it,  sigir, 

qo‘y,  echki)  xonakilashtiriladi,  diniy  e’tiqodlar  vujudga  keladi,  tasviriy  san’at  paydo  bo‘la 

boshlaydi.  Xususan,  Surxondaryoning  Zaraut  soyida  bundan  taxminan  14–15  ming  yil  avval 

yaratilgan qoyatosh suratlar buning isbotidir. 

Mezolit  davri  qurollari  paleolitga  nisbatan  ixchamligi  va  sifatliligi  bilan  farq  qiladi. 

Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik bilan band bo‘lgan.  

Neolit davrida qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu davr 

odamlari aksariyat hollarda daryo va daryo irmoqlari yoqasida, ko‘llar bo‘ylarida yashab, tabiiy 

imkoniyatlarga qarab, baliqchilik va ovchilik yoki dehqonchilik hamda qisman hunarmandchilik 

bilan shug‘ullanganlar. Neolit davrida qadimgi ajdodlarimiz loydan idishlar yasab  ularni olovda 

pishirishni, ya’ni kulolchilikni, shuningdek ip yigiruv asosida to‘qimachilikni kashf etdilar. Xatto 

yog‘och  yoki  qamishdan  qayiq  yasab  suvda  suzishni  o‘zlashtirdilar.  Demak,  bu  davr  paleolit, 

mezolit davrlariga nisbatan yuksak taraqqiyot davri edi. 

Neolit  davri  qabilalari  orasida  qay  tariqa  xo‘jalik  yuritilishiga  qarab  quyidagi 

madaniyatlar tarkib topgan: Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati.