Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi. Kishining
tevarak-atrofda munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida
namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish
layokati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs faolligini ancha
umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy
prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi
bilan ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining
188
bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan
ongli munosabatda bulishni, grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga
nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga
tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga
murosasizlikni takozo etadi.
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish
faollik kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim
kurinishlaridan biri xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs
faolligining xali birinchi kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik
mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, kommunistik
mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining
sosialistik jamiyatda ruy bera
digan turidar
. Me'yoridan ortikcha faolik
muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik
jamiyatning oliy maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat
kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga mexnat xukuki tartib-
koidalariga binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib yuborish,
kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga
ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining
normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining Tinchlik fondiga, yodgorlik
urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi
me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik
kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu
asnoda pedagog me'yoridan ortikcha faollikni uning xujakursin uchun namoyish
kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida
tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik
kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi
xakida tasavvur xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni
uz zimmasiga olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib
kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan
ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan tashkarida yuz
berishi mumkin emas.
Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy
(nokonformliligi) turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi
belgilashi xam uning faol xayotini pozisiyasidan dalolat beradi.
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish
axlokiy tarbiyaning eng muxim vazifalaridan biridir.
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy
taxlili. Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va
tushunish borasida "insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish
psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va karashlari
(shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli yunalishlar bulib
xisoblanadi.
Asrimiz boshlaridayok venalik psixiator va psixolog Z.Freyd kishi
shaxsi faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan
189
edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai
nazariga kura, kishi unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan
meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va
uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini
xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat
kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va
mayillari "senzura"ga rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga,
tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning
anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-
e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va
anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin
yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini
saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik
madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib
(kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom
ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib
chikishiga boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa,
Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining
xakikiy sababi bulib xisoblanadi.
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga
karamay, uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga
e'tiborni jalb etganligida edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va
kurkinchlari xakida xech narsaga asoslanmagan xayoli uydirmalarini
bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan karab chikilishi bu yerda
faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb tushunilayotganini paykab
olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, ya'ni uzining
barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga
karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha
xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning
vazifasi mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib
koladi. Shaxs va uning faolligini bunday tarzda talkin kilish shaxsning
ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni
keltirib chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial
jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" munosabat urnatishlari
fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina,
birining ikkinchisi ustidan abadiy zurligi bulgandagina, anglanilgan
jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning
kasallanishi va xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin
deb faraz kilinadi.
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga
boglik kilib kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan
psixologiyaning xam kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik
freydizmning va undan muayyan chekinishlarnin birikuvidan iborat
xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, K.Xorni va
190
boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri bulgan edi.
Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shaxvoniy
mayllarning ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik
mavjudotligidan chetga chikishadi. Shaxsning muxitga boglikligi
birinchi uringa kuyiladi. Bunda shaxs guyo uni beixtiyor belgilaydigan
ijtimoiy muxitning shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon buladi.
Muxit shaxsga uzining eng muxim xususiyatlari aksini singdiradi. Ular
ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga aylanadi. Masalan, kanday
bulmasin mexr kuyishlariga va ma'kullashlariga muvaffak bulish
uchun intilish, xokimiyatning, obru-e'tiborning va soxiblikning
orkasidan
kuvish,
obru-e'tiborli
odamlar
guruxining
fikriga
buysunishga va kabul kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish
ana shunday kurinishlardir. Bu konsepsiyalarda xam shaxsning
faolligi xakikatga tugri kelmaydigan fikriligicha koladi.
Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi
(asosan amerikaparast psixologiya)ning boshka bir nazariy yunalishi
"insonparvarlik
psixologiyasi"
birinchi
karashda
psixoanalitik
yunalishga nimasi bilandir zid bulib kurinadi. Lekin keyinchalik ular
uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga yakinlashib ketgani
anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga
urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga surib
chikarilgan" taassurotlari va kechinmalariga murojat kiladigan
psixanalitiklardan farkli ularok rivojlanishi K.Rodjers, A.Maslou,
G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag boglik bulgan
"insonparvarlik psixologiyasi" kelajakka, uzligini eng kup darajada
namoyon kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining
asosiy omili deb xisoblaydi.
Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning
boshka vakillari uzini faollashtirishni uz moxiyati e'tibori
bilan egosentrik (uzini xammadan ustun kuyish) jarayonga
aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, A.Maslouning
fikricha, uzini va fakat uzini ruyobga chikarish uchun
intilishdirki, bu ijodiy faollik va "xususiy Men"ini tulakonli
namoyon kilish uchun intilish kabi fazilatlarga ega bulgan
"uzini faollashtiruvchi shaxslar"ning (A.Maslouning fikricha,
ularning soni unchalik kup emas-1 prosent atrofida buladi)
uta individualligi xakida dalolat beradi. Xakikatda esa agar
uzligini faollashtiruvchi shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari
bilan uzini ijtimoiy jixatdan shart kilib kuyilgan alokalar
orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va akliy
jixatlaridagi
uzgarishlarni
ta'minlovchi
sifatida
personajlashuvini amalga oshiradigan faoliyat va munosabat
191
sub'yekti tarzida tushuniladigan bulsa, u xolda A.Maslou va
boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish
uydirmaligidan
nari
utmaydi.
Xaykalni
yasayotgan
xaykaltarosh marmarda uz rejasini mujassamlashtirishdek
ijodiy intilishini ruyobga chikaradi va avvalom bor usha
intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou
konsepsiyasiga uxshash tarzda "uzligini namoyon etishi" va
"uzini faollashtirish" kabi xar xil nazariyalar aynan ana shu
momentni ushlab oladi va shu bilan uralashib koladi. Bu
xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji
boricha kuprok odamlarga va, ayniksa, uzicha "kadriga
yetmaganlar" deb xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent
guruxiga namoyish kilishga intiladi? Shunchaki uzligini
namoyon kilish, buyumda ruyobga chikarish, nixoyat buning
uchun
pul
olish
bilan
uzining
faollashtirish
xam
tugallaganday bulib tuyuladi. Shubxasiz, ijodiy faoliyat
sub'yekt-ob'yekt (rassom-kartina) ishi bilan tugallanmaydi va
maksad rassomning uzi "boshkalar" xisoblaydiganlar uchun
axamiyatli bulgan mukarrar personajlashuvini amalga
oshirish imkonini beradigan sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga oid
boglani (rassom-kartina-tomoshabin)ning navbatdagi bugini
xosil kilinmagunga kadar ruyobga chikmagan bulib koladi.
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda
amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga
yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi.
Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga
tayangan xolda kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda
faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi.
.
Shaxsning faoliyatini yunaltirib turadigan va mavjud
vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar
majmui kishi shaxsining yunaltirilganligi deb ataladi.
Ukuvchining xulk-atvorini yaxlit xolda karab chikkan va uning
psixologiyasini taxlil etgan xolda uning barkaror mayllarini aniklash
lozim. Fakat shunday kilgan takdirda uspirinning muayyan xatti-
xarakatni tasodifan yoki konuniy tarzda kilgani xakida xulosa
chikarish, uning takrorlanish extimolini oldindan kura bilish,
shaxsning xislatlaridan biri paydo bulishining oldini olish va
boshkalarining rivojlanishini ragbatlantirish mumkin buladi.
Motivlar oz yo kup darajada anglangan bulishi yoki umuman
anglanilmagan bulishi xam mumkin.
192
Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol
uynaydi. Kishi extiyoj ob'yektini maksad deb anglagn xolda uzining
shaxsiy maksadlarini uzi kirgan jamoaning maksadlari bilan boglaydi
va uz maksadlarini tegishli ravishda uzgartiradi, mazmunga
tuzatishlar kiritadi, yoxud jamoaning, jamiyatning maksadlariga mos
kelmay kolgan takdirda ularning nikoblaydi.
Istikboli anglaydigan kishiga xos ta'bi xiralik,kechinmalarga
karama-karshi ularok ruxsizlik xolati frustrasiya deb ataladi. Bu
kishi maksadiga erishish yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydi deb
xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tuskinliklarga, govlarga
duch kelgan xollarda yuz beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |