O’zbekiston respublikasisog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

Shaxsning  tuzilishdagi  biologik  va  ijtimoiy  omillar.    Inson 
shaxs tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omilllarning uzaro nisbati 

---

 
185 
masalasi  xozirgi  zamon  psixologiyasida  eng  murakkab  va  munozarali 
masalalarda biridir. 
 
Psixologiyada  shaxsda  ikkita  omil-biologik  va  ijtimoiy  omillar 
ta'siri  ostida  shakllangan  ikkita  asosiy  kichik  struktura  borligini 
aloxida ta'kidlaydigannazariya sezilarli urin egallaydi. Inson shaxsining 
uzi  "endopsixik"  va  "ekzopsixik"  tuzilishga  bulinadi,  degan  fikr  xam 
ilgari  murildi.  Shaxs  tuzilishining  kichik  strukturasi  sifatidagi 
"endopsixika"  bamisoli  kishining    nerv-psixik  tuzilishiga  uxshash 
bulgan    inson  shaxsining  ichki  mexanizmi  kabi  psixik  kismlar  va 
funksiyalarning  uzaro  ichki  boglikligini  ifoda  etadi.  "Ekzopsixika"ning 
tashki  muxitga    munosabati  bilan,  ya'ni  shaxs  kanday  bulmasin, 
baribir  munosabatga  kirishishi  mumkin  bulgan  va  shaxsga  karama-
karshi turadigan tuzilishlarning barchasiga nisbatan munosabati bilan 
belgilanadi. 
 
Inson  shaxsning  individualligida  uning  tabiiy,  biologik  tuzilishi 
uzining  izini  koldiradi,  albatta.  Gap  shaxsning  tuzilishida  biologik  va 
ijtimoiy  omillarni  xisobga  olish  kerakmi,  yukligi  xakida  emas  (ularni 
e'tiborga  olish  shart,  albatta),  balki  ular  urtasidagi  uzaro 
munosabatlarni  kanday  tushunish  kerakligi  xakidadir.  Ikkita  omil 
nazariyasi  ijtimoiy  va  biologik  omillarni,  muxit  va  biologik  tuzilishni, 
"ekzopsixika"ni  beixtiyor  ravishda  bir-biriga  karama-karshi  kuyadi. 
Xakikatda  esa  bunday  tashki,  uzidan-uzi  buladigan  karama-karshi 
kuyish samarasizdir va shaxsning tuzilishini anglab olish uchun xech 
bir  naf  keltirmaydi.  Lekin  shaxsning  shakllanishi  va  tuzilishidagi 
tabiiylik  va  ijtimoiylik  masalasiga  boshkacha  yondashish  xam 
mumkin. 
 
Buni  buyi  80-130  santimetrdan  oshmaydigan  odamlar  shaxsiga 
xos  belgilarning  shakllanishini  urganishga  bagishlangan  tadkikot 
misolida  kurib    chikamiz.  Buyining  pastligidan  boshka  biron-bir 
patologik  cheklanishlari  bulmagan  bu  odamlar  individualligining 
tuzilishida  anchagina  uxshash  jixatdan  mavjudligi  aniklandi.  Ularda 
uziga  xos  bachkana  yumor,  muloxazasiz  nekbinglik,  samimiylik, 
anchagina xissiy zurikishni takozo etadigan vaziyatlarga yuksak sabr-
bardoshlik,  biron-bir  darajada  iymanib  utirmaslik  va  shu  kabilar 
kuzatildi.  Tabiiy,  tarkibiy  jixatlar  va  belgilar  kishi  shaxsning  
individualligi tuzilishida uning ijtimoiy jixatdan takozo etilgan kismlari 
sifatida mavjud buladi. Tabiiy (anatomik, fiziologik va boshka fazilatlar) 
va  ijtimoiy  xislatlar  birlikni  tashkil  toptiradi  va  shaxsning  mustakil 
kichik  tuzilishi  sifatida  bir-biriga  uzidan-uzi  karama-karshi  kuyilishi 
mumkin emas.