O‗zbekiston respublikasioliy va o‗rta

«Kechirasiz, hazillarga unchalik 
xushim  yo„q»,  «Qaytaryapsiz»,  «Ko„rsatuvni  oxirigacha  ko„rib  olmaymizmi?»a
  – 
taxminan  Shu  asnoda  javob  bergan  ma‘qul.  Gapirayotganda  munozaraga 
berilmasdan,  aniq,  baland  bo‗lmagan  ohangda,  xotirjamlikni  ushlab  turmoq  zarur. 
Mulozamatga 
«rahmat»
 deb qisqacha javob beriladi. Odatda, o‗zini haddan  tashqari 
erkin,  aqlli  qilib  ko‗rsatishga  intilgan  va  diqqat  markazida  bo‗lishini  istagida  qattiq 
uringanlar,  aksincha,  noqulay  vaziyatga  tushib  qoladilar.  Bunday  odamlarga, 
boshqalarning  ismi

sharifiga,  bo‗yiga,  millati  va  turar  joyiga,  sochining  rangi, 
ma‘lumoti  va  avtomobil  halokatiga  doir  hazillar  qilish  mumkin  emasligini  hamisha 
yodda tutishlari kerak. 
O‗xshamagan  mutoyiba  hazilga,  dilxiralikka  qanday  javob  berish  kerak? 
Omadsiz  bunday  tarzdagi  ifodadan  so‗ng,  jim  bo‗lib  qolishdek  hech  qanday  holat 
kuchli ta‘sirga ega emas. Keyin kimdir biron boshqa mavzuda gap boshlagani yaxshi. 
Agar 
«o„tkir  fikrli»
shaxsning  tinglovchilarni  g‗ashiga  tegishida  davom  yetishi 
to‗xtamasa,  unda  uy  egasi  unga  qarab: 
«Bugun  sen  negadir  o„zingdamassan»
  deb 
to‗xtatishi  lozim.  Odamlarni  o‗ziga  kelmasdan  avval  hazillarga  ko‗mib  tashlash 
kerakmas.  Hazil  joyida  bo‗lgani  yaxshi.  Hozirjavob  hazilning  ma‘nosiga  yetib 
borishda so‗zlovchining qattiq kulgusi xalaqit beradi. 
Davrada  achchiq  so‗zlarni  suiste‘mol  qilmagan  ma‘qul.  O‗zini  aqlli  deb 
biladigan  bunday  odamlar  davrada 
«qurbon»
  topib  olib,  uni  mazax  ostiga  olish 
maqsadida  turli  savollar  yoki  vaziyatlarga  solishga  intilishi  o‗zini  axmoq  qilib 
ko‗rsatishdan  o‗zga  narsani  bermaydi.  Bunda  tinglovchilar  gapirayotgan  odamning 
aybini qidirishga ko‗proq e‘tibor beradilar.  
Erix  Fromm  ta‘limotida  bunday  odamlarning  ruhiyatida  sadizm  –  zolimlik 
borligini  –  «zulm  qilyapmanmi  demak  mavjudman»  degan  shior  yashaydigan 
kishilarga nisbat beradi. Agarda bunday odamlarning harakati tashqaridan juda xunuk 
ko‗rinishini, mazlumni emas, o‗zini butun bir tuban xususiyatlarini ko‗rsatayotganini 
va  undagi  o‗ta  omilikni  tashqariga  chiqarayotganini  bilganida  edi  hech  qachon 
bunday harakatlarni qilmagan bo‗lar edi.  
Zigmund Froyd jamoada o‗zini bunday salbiy tutayotgan shaxs hatti-harakatlari 
aslida  hasadgo‗ylikdan  ekanligi,  bunga  guvoh  bo‗layotgan  jamoat  ham  aksariyat 
holatda  bunga  to‗sqinlik  qilmasa-da,  ushbu  shaxs  to‗g‗risida  xuddi  shu  xulosaga 

---

44 
 
kelishini  ta‘kidlagan.  Bu  bilan  Froyd  jamoada  inson  o‗zini  erkinroq  tutadi,  va 
badxulqlik bilan bo‗lgan barcha harakatlardan tiyilishi qiyin bo‗ladi, degan xulosaga 
keladi.
12
 Tahliliy ruhshunoslik asoschisi Karl Gustav Yung esa jamoada ushbu ruhiy 
holatni arxetiplar bilan bog‗lab, unga «trikster» degan nomni beradi. «Trikster u bu 
odamlar  tabiatidagi  eng  tuban  illatlar  majmui,  jamoaviy  onglanmaganlikning  tuban 
ruh – obrazidir».
13
 
Demak,  jamoatda  boshqalar  ta‘siridan  o‗z  salbiy  illatlariga  erk  berish  xavfi 
kuchliroq  ekan,  inson  bunday  paytda  o‗zini  yo‗qotmasligi,  axloqiy  masalalarda 
mustaqil fikrga ega bo‗lishi kerakligini unutmasligi lozim ekan. 
Suhbat  olib  borish  jarayonida  tashvishlari  bilan  band,  ma‘nosiz  nigohlarni 
ko‗rsatmaslikka harakat qilgan ma‘qul. Suhbatdoshga qiziqish bilan, uning so‗zlarini 
tushunayotganini  bildirish  uchun  ba‘zi-ba‘zida  savol  berish  yoki  aniqliklar  kiritib 
turish  zarur.  Agar  hikoyani  eshitgan  bo‗lsangiz,  hikoyani  o‗rtasiga  kelganda  birdan 
gapni  bo‗lishdan  ko‗ra  darhol 
«Ha,  aytib  bergan  edingiz»
qabilida  gapirib  qo‗ygan 
ma‘qul.  Odobli  odam,  garchi  hikoyani  avval  eshitgan  bo‗lsa  ham,  so‗zlayotgan 
odamni  bo‗lmaydi.  Tasodifan  eshitib  qolgan  narsalarga  chuqur  sho‗ng‗ib  ketib, 
munozara qilinmaydi. 
Bunda  axloqiy  tarbiyaning  ba‘zi  vositalarini  yoki  unga  yaqin  yo‗llarni  tanlash 
qo‗l  keladi.  ―Axloqiy  tarbiyaning  eng  kuchli  vositasi  –  san‘at.  Bu  vosita  aholining 
barcha  tabaqasini,  turli  yoshdagi  shaxslarni  qamrab  oladi‖.
14
  Zero,  zamonaviy 
ruhshunoslik insonning jamiyat va borliq bilan bo‗lgan turli munosabatlarini nafaqat 
yo‗lga  qo‗yadi,  balki  uni  mustahkamlaydi  ham.  Misol  uchun,  ruhiy  tahlil  falsafasi 
asoschisi  Froyd  ta‘limotga  ko‗ra,  madaniy  ijod  bilan  birgalikda  badiiy  ijod  jamiyat 
faoliyatida  shahvoniy  qudrat  va  nafsning  ular  o‗rnini  bosadigan  ijobiy  hodisalarga 
aylanish  orqali,  (sublimatsiya)  ya‘ni,  tubanlikdan  ulug‗vorlikka  o‗tish  natijasida 
vujudga keladi. Ijodkor jamiyatdagi muammolarning  yechimini san‘at asarlari orqali 
obrazli tarzda jamiyatning o‗ziga taqdim yetish bilan topishga intiladi. Ammo shunisi 
muammoliki,  barchaga  ham  iste‘dod  va  daholik  berilavermaydi.  Shu  jihatdan  ham 
ruhiy  tahlil  bu  masalaning  yechimni  ikki  yo‗l  bilan  hal  qilishni  taklif  etdi.  Ilmiy 
tadqiqotlar  natijasi  insonning  axloqiy  munosabatlarida  estetik  faoliyatning  muhim 
ekanligini  ta‘kidlay boshladi.  Zotan, san‘at  asarini  idrok  yetish  insonda  ijodiylik va 
hozirjavoblik qobiliyatini o‗stiradi.  
Muomala  etiketida  hozirjavoblik  juda  katta  o‗ringa  ega.  Aksariyat  hollarda 
insonlar davraga kirib kelgan kishini sergakligi va hozirjavobligiga juda katta e‘tibor 
beradilar.  Ayniqsa,  etiketda  ko‗rishish  va  so‗rashish  jarayoni  o‗zaro  kuzatuvchanlik 
bilan amalga oshiriladi. Agar ulardan biri bu borada ―soddalik‖ qilsa, odamlar orasida 
                                                           
12
 Фрейд З. «Психология масс и анализ человеческого «Я».-СПб, Азбука классика.–М., 2008.-76с. 
13
O‗sha manba. –35 b. 
14
Abdulla Sher. Axloqshunoslik. Darslik. - T., O‗zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010, 312-b. 

---

45 
 
buni  bildirishning  har  qanday  yo‗lidan  foydalanishga  intilishni  ko‗rish  mumkin. 
Buning  ruhiy-axloqiy  jihati  shundaki,  o‗z  vaqtida  berilmagan  ―javob‖  yoki 
―soddalik‖ boshqarilishga loyiq kishi sanalishi, boshqalar oldida ―kulgi‖ bo‗lish xavfi 
bir  tomondan  jamiyat  qo‗ygan  etiket  qoidalarini  o‗z  vaqtida  amalga  oshirishga 
intiltirsa,  ikkinchi  tomondan  o‗ng‗aysizlikni  engish  uchun  hozirjavoblikni  qo‗llash 
orqali  badiiy  ijodiylikka  intiltiradi.  Bu  borada  Froyd  «Hozirjavoblik  va  uning 
onglanmaganlikka  munosabati»  asarida  hozirjavoblikning  vujudga  kelishi  va  uning 
qabul  qilinishdagi  ruhiy  holatlar  talqinini  berish  bilan  birga  Froyd  kulgililikka  ham 
alohida to‗xtalib, uning boshqa turlarini, ular orasidagi o‗zaro farqlarni tushuntirishga 
harakat qiladi.
15
 
Davradagi  odam  boshqaga  murojaat  qilganda  yoki  munosabatga  kirishganda, 
beixtiyor suhbatdoshiga so‗zlayotgan so‗zlaridan birining unli yoki undosh harflarini 
almashtirib yuborish orqali kulgulilikni vujudga keltiradi. Agar bu so‗z o‗yini atayin, 
ongli  tarzda  amalga  oshirilgan  taqdirda  ham  so‗zlovchi  ijodiy  jarayondagi  ijodkor 
kabi  onglanmaganlikka  keng  yo‗l  qo‗yib  beradi.  Zero,  bu  jarayon  san‘atkorona 
mahoratni  talab  qiladi.  Muallif  so‗zlardagi  unli  va  undosh,  so‗zlarga  qo‗shiladigan 
qo‗shimchalarni  o‗zgartirish  bilan  juda  chiroyli  tarzda  o‗z  maqsadi  yo‗lida 
foydalanarkan, bir jihatdan so‗zlovchining ruhiyatidagi ziddiyatlarni kulgulilik orqali 
o‗zini dovdir qilib yoki bilmasdan gapirib yuborgan qilib ko‗rsatish bilan tashqariga, 
suhbatdoshiga zimdan uyushtirilgan hujum sifatida amalga oshiradi. Ikkinchi jihatdan 
esa,  dilini  og‗ritmagan  holda,  ochiqdan-ochiq  kurashlarsiz,  kulgulilik  orqali 
suhbatdoshini  «silliqlik»  bilan  «haqiqatga»  yetkazib  qo‗yadi.  Bunday  jarayon 
muomala  etiketida  to‗satdan paydo  bo‗lishi  mumkin bo‗lgan  qo‗pol  munosabatlarni 
oldini  oladi.Biroq  ortiqcha  hajviya,  hozirjavoblik  doimo  to‗g‗ri  kelavermasligini 
unutmaslik lozim.