|
Postindustrial jamiyatga o’tish yilida iqtisodiyotdagi o’zgarishlar.
Endi e’tiborni jamiayatni navbatdagi qavati iqtisodiyotga qaratamiz. Yangi sivilizatsiyani shakllanish davrida iqtisodiy ukladlar va bozor munosabatlarida, boshqaruv tizimida qanday o’zgarishlar yuz beradi. Asosiy an’analarni ko’ramiz.
1. XX arsning so’nggi choragida va XX asr boshlarida iqtisodiy dinamikani keskin o’zgarishi kuzatiladi. Birin ketin jahon iqtisodiy tushkunliklari yuz beradi.postsotsialistik mamlakatlarda ishlab –chiqarishni va turmush darajasini misli ko’rilmagan pasayishi tinchlik davrida yuz berdi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ham qashshoqlik va ochlikni yangi to’lqini kirdi. Industrial ishlab chiqarish iqtisodiy usuli – kapitalistik va sotsialistik variantlarda o’z umrini o’tab bo’lgani yaqqol ko’rindi.
Uni yangi postindustrial ishlab chiqarish usuli bilan almashtirish vaqti keldi. Butun dunyoni sanoat inqilobi vaqtlaridan keyin teng bo’lmagan tub iqtisodiy o’zgarishlar qamrab oldi. Iqtisodiyot tuzilmasida, mulkchilik munosabatlarida tub siljishlar boshlandi, davlatni iqtisodiyotga aralashuvi sezilarli qisqardi. Bozor va raqobat qayta uyg’ondi.
Kichik va o’rta biznes salmoqli o’rinni egallay b oshlaydi. Ayniqsa aholi uchun istemol mollari va xizmatlar sohasida kichik va o’rta biznes ustuvor ahamiyat kasb etadi. Xalqaro savdoda yoqilg’I xomashyoni yetakchilik o’rnini yuqori texnologik mahsulotlar va turizm keladi.iqtisodiy o’sishga doimiy intilishdan voz kechilib turmush darajasi, sifatini oshirish , barqaror rivojlanish, ekologik xavfsizlik yetakchi o’rinni egallaydi.
Postindustrial ishlab chiqarishning iqtisodiy usuli boshlanayotgan sivilizatsiya sikli fazalaridan o’tadi. Tug’ilish va o’tish davri (XX asrning 70-yillaridan XXI asrning 20-yillarigacha) tarqalish (XXIasrning 60-yillarigacha); yetuklik (35-40 yil); keksayish (25-30yil); shundan ishlab chiqarishning iqtisodiy usuliga o’tish boshlanadi.
Kelajak sivilizatsiyaning iqtisodiybazasining vaqtinchalik doirasi industrial jamiyatga qaraganda qisqa, o’zgarishjarayonlari intensive kechadi. Shuningdek hisobga olish kerak, sivilizatsiyalarni yangi triadasi, navbatdagi tarixiy super sikl boshlanadi, iqtisodiyotdagi o’zgarishlar sanoat inqilobi davriga qaraganda yanada chuqur va tub xarakter kasb etadi.
Bizning ko’z oldimizda bizning ishtirokimiz bilan shakllanayotgan postindustrial iqtisodiy ishlab chiqarish usuliga xos belgilar qanday bo’ladi.
Bu jamiyatni tubdan o’zgarayotgan hayot sharoitlariga moslashadigan industrialiqtisodiyot va postindustrial jamiyatni sifat jihatidan yangi belgilarni oladigan yangi iqtisodiy tuzumdir.
Marksistlar bundan qirq yil oldin insoniyatni kelajagi kommunizm, hozirgi davrning asosiy mazmuni kapitalizmdan kommunizmga o’tishdir degan fikr ustuvor edi. Birdaniga qandaydir besh yil ichida manzara keskin o’zgardi, kommunistik mafkura kommunizmni kelishi muqarrarligi, bozor munosabatlarini olib keishiga ishonch, SSSR boshchiligida sotsialistik lager halokati bilan yo’qoldi.
Postsotsialistik davlatlarni barchasi bozor munosabalariga asoslangan jamiyatni tanladi. Sotsializm rasmiy mafkura sifatida Xitoy, Shimoliy Koreya, Kuba, Vetnam kabi mamlakatlarda qoldi, lekin Xitoyda u kuchli o’zgardi, kommunistik mafkura ostida bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy munosabatlar jadal rivojlanmoqda. Keksa odamlar orasida kommunistik g’oya tarafdorlari bor, lekin ular tobora kamayib bormoqda.
Achchiq tarixiy tajriba insoniyat kelajagida, iqtisodiy tuzum dinamikasi an’analarini qayta ko’rib chiqishga majbur qiladi. Ko’plar sotsializm va kapitalizmdan ko’ngli qolib, kapitalizmni ashaddiy muxlisiga aylandilar va aynan u kelajakni ideali deb ishontirdilar. Ammo tarixiy an’analarni xolisona tahlili ko’rsatadiki, so’nggi yuz yillikda hukmron ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi sifatida asosan o’z kuchini yo’qotdi, o’z hayot siklining so’nggi fazasiga kirdi. Bu albatta mana u halokatga uchraydi degan gap emas.
Tarixchi olim F.Brodel 1979 yil yozgan edi: shubhasiz, hech kim yuz yilligimizning 70-yillarida boshlangan bugungi tushkunlik kapitalizmga xavf soladi deb inkor qilmaydi. U 1929 yilgi tushkunlikdan jiddiyroq ehtimol birinchi kattalikdagi firmani yutib yuboradi. Lekin kapitalizm tizim sifatida uni yengib o’tishga barcha imkoniyati bor. Iqtisodiy rejada (men mafkuraviy demayapman) u hatto undan kuchayib chiqishi mumkin. (9.T. 3C 647)
Bu bashorat amalgam oshdi. Kapitalizm iqtisodiy-siyosiy jihatdan hozir 70-yillar tushkunligigacha bo’lganidan ko’ra, mustahkamroq va nihoyat SSSR boshchiligida uni jiddiy raqibi bo’lgan sotsializm endi yo’q.
Shu blan birga kapitalizm katta foyda uchun quvadigan yollanma mehnatni capital tomonidan eksplutatsiyaga asoslangan iqtisodiy tuzum sifatida. Kelajak yo’q. yana shuningdek hozir rivojlangan mamlakatlardagi tuzum klassik kapitalizmning ko’p belgilarini yo’qotdi.
Yaqin yuz yilda rivojlangan mamlakatlarda hokimiyatni yangi sinfni keltiradigan va iqtisodiy munosabatlar xarakterini o’zgartiradigan sotsial inqilobni bo’lishi mumkin emas.
Boshqa anana –mavjud munosabatlar evolyutsiyasi asta-sekin postindustrial ishlab chiqarishning iqtisodiy usulini belgilarini olib, yangi sifatga ega bo’ladi.
3. kelajak sivilizatsyani shakllanish davrida iqtisodiyotni asta-sekin insonparvarlashuvi, yangi texnologik ukladlarni o’zlashtirish bilan bog’langan iqtisodiyot tuzilmasida siljishlar yuz beradi. Bu siljishlarni yangi sivilizatsiya tomon harakatni boshida turgan rivojlangan mamlakatlariqtisodiy tuzilmasiga qo’llab ko’ramiz.
Qayta ishlab chiqarish siklik makro modelga ko’ra uch davrni ajratamiz:
Boshlanish (XX asrning 60 yillarida) postindustrial sivilizatsiya o’tish davrini nihoyasi (XXIasrning 20 yillari); bu sivilizatsiyani yetuklik davri arafasi (XX asrning 60-yillari).
Bashoratni ikki manzarasini-optimistik va pessimistic ruhdagini ko’ramiz. (9 jadval) jadvaldagi raqamlar umumiy yo’nalish beradigan shartli.
Xizmat ko’rsatadigan qayta ishlash va sohaviy tuzilmalarda sektor va sohalar foydasiga istiqbolda shaxsiy is’temol uchun mahsulot ishlab chiqaradigan mashinasozlik va ilmiy-texnik komplekslarni oraliq mahsulotlar va yoqilg’i xom-ashyo sohaalrini intelektual mahsulotni, davlat is’temoli va harbiy sanoat kompleksining ulushini qisqarish hisobiga siljishlarni ko’rish mumkin.
9 jadval. Postindustrial sivilizatsiyani shakllanish davrida iqtisodiyot tuzilmasi, dinamikasi prognozi (yalpi ichki mahsulotga %, o-optimistik, p-pessimistik manzara)
Makromodellar bloki va ko’rsatgichlari
|
XX asrning 60-yillari
|
manzaralari
|
XXI asr 20-yillari
|
XXI asr 60-yillari
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
