O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

1. Qayta ishlab chiqarish tuzilmasi-qayta ishlab chiqarish sektorlari

1.1	Shaxsiy istemol	25	O/P	31/28	137/31
1.2	Davlat is’temoli	18	O/P	15/17	14/16
1.3	Oraliq mahsulot	22	O/P	20/19	16/18
1.4	Birlamchi mahsulot	12	O/P	9/11	7/9
1.5	Intelektual mahsulot	8	O/P	12/10	14/12
1.6	Bozor infrastrukturasi	15	O/P	13/15	12/14
jami	Jami	100	-	100/100	100/100

2.Sohaviy tuzilma-xalq xo’jalik komplekslari:

2.1.	Agrar sanoat	10	O/P	6/8	4/6
2.2.	Shaxsiy is’temol mollari	16	O/P	21/18	24/21
2.3.	Mashinasozlik	15	O/P	17/15	19/17
2.4.	Yoqilg’i energetika	10	O/P	8/9	5/8
2.5.	Konstruksiya materiallar	8	O/P	6/8	5/6
2.6.	Qurilish	9	O/P	7/8	6/7
2.7.	Transport	8	O/P	8/9	7/8
2.8.	Harbiy -sanoat	10	O/P	6/8	4/6
2.9.	Ilmiy-texnik	3	O/P	6/4	7/6
2.10.	Ijtimoiy	6	O/P	8/7	10/8
2.11.	Tashqi-iqtisodiy	5	O/P	7/6	9/7
	Jami	100	-	100/100	100/100

3. Toifaviy tuzilma-qayta ishlab chiqarish darajasi.

3.1	Uy xo’jaligi	15	O/P	13/14	10/12
3.2	Yakka tartibdagi	50	O/P	53/51	54/52
3.3	Hududiy	10	O/P	13/12	16/13
3.4	Milliy	20	O/P	14/17	12/16
3.4	Baynalminal	5	O/P	7/6	8/7
	Jami	100	-	100/100	100/100

4. Texnologik tuzilma-texnologik ukladlar

4.1	Relekt	12	O/P	6/8	3/5
4.2	Uchinchi	33	O/P	10/12	4/6
4.3	To’rtinchi	55	O/P	20/29	8/10
4.4	Beshinchi	-	O/P	40/33	16/30
4.5	Oltinchi	-	O/P	19/16	46/37
4.6	Yettinchi	-	O/P	5/2	23/12
	Jami	100	-	100/100	100/100

5. Iqtisodiy tuzilma-mulkchilik shakllari

5.1	Shaxsiy	30	O/P	32/26	41/33
5.2	Mayda xususiy	10	O/P	12/10	15/12
5.3	Yirik xususiy	15	O/P	32/41	20/32
5.4	Jamoa mulki	12	O/P	8/7	10/8
5.5	Davlat mulki	13	O/P	8/9	6/7
5.6	Xalqaro mulk	6	O/P	8/7	10/8
	Jami	100	O/P	100/100	100/100

6. Qiymat tuzilmasi-qiymat unsurlari

6.1	Moddiy xarajatlar	30	O/P	25/28	21/24
6.2	Amortizatsiya	10	O/P	13/11	16/13
6.3	Mehnat haqi	15	O/P	16/17	16/19
6.4	Ijtimoiy is’temol	12	O/P	14/13	17/16
6.5	Jamg’arma	13	O/P	15/13	14/12
6.6	Noishlab chiqarish	20	O/P	17/18	14/16
	jami	100	O/P	100/100	100/100

4. Mulkchilik munosabatlarida, aholini turli guruhlari o’rtasida ijtimoiy boylikni taqsimotida tub o’zgarishlar yuz beradi.

Birinchidan, fuqarolarni shaxsiy mulki, eng avvalo-uy joy va uy buyumlari(maishiy texnika, transport vositalari, mebel, kiyim-kechak, poyafzal) ulushi ko’payadi.
Bu an’ana XX asrning ikkinchi yarmida rivojlangan mamlakatlarda ko’rindi. AQSH da shaxsiy mulk jadal sur’atlar bilan o’sdi, (ayniqsa oilalarni uy buyumlari, va 1985 yil milliy boylikni 47%ini tashkil qildi. Dunyoni eng boy mamlakatini ko’rsatgichlarini butun postindustrial jamiyatga qo’llab bo’lmaydi. Shu sababli 9 jadval 5 blokda o’tish davrida shaxsiy mulkning o’sishini nisbatan past suratlari va yanada mo’tadil raqamalr ko’rsatilgan.
Ikkincvhi uzoq muddatlisiklda o’zgarishlar sura’ti jiddiy , tezlashadi, istemolning yanada ratsional va tejamkor modeli tarqaladi. Shaxsiy mulkni ulushini o’sishi asosan sifatli uy, mebel, maishiy texnika-kompyuter audiovideotexnika, faks avtomobilga ega oilalar sonini o’sishi hisobidan bo’ladi.
Ikkinchidan, mayda yirik xususiy mulkning nisbati o`zgaradi. Agar boshlang`ich davrda baholash bo`yicha bu nisbatan 1:5,5 yirik mulk foydasida tashkil etsa, o`tish davrini nihoyasida u 1:2,7 - 1:4,1 ga qisqaradi, postindustrial jamiyatni yetuklik bosqichida 1:1,2 - 1:2,7 gacha qisqaradi. Bu kichik biznesni jadal rivojlanishi bilan shartlangan. Bu ayniqsa xizmat ko`rsatish sohasi va xalq iste`mollari ishlab – chiqarishda ustuvor bo`ladi, lekin yirik xususiy mulk yuqori darajada ijtimoiylashgan ishlab-chiqarish sohalarida, ayniqsa yoqilg`i-xomashyo sanoati va transportda o`z mavqeini saqlab qoladi. Transmilliy kompaniyalar jamiyat nazorati va kuchli antimonopoly qonunchilik ostida ishlaydi. Vaqti vaqti bilan ularga nisbatan antimonopol qonunchilik qo`llab turuladi (misol uchun Billi Teyts kompaniyasi 2000 – yillar boshida bo`lib yuborildi).
Uchinchidan, davlat mulki ulushi (davr oxirida 2-2,5 marta) iqtisodiyotni demilitarizatsiyasi va davlat tomonidan faol o`tkaziladigan prevatizatsiya hisobidan sezilarli pasayadi. Bu davlat – byurokratik apparatini qayta ishlab chiqarish jarayonlariga aralashish imkoniyatini kamaytiradi. Lekin bir qism tabiiy resurslar, ayrim transport turlari, harbiy sanoat, milliy madaniy boyliklar davlat mulki sifatida saqlanib qoladi.
To`rtinchidan, mehnat jamoasi xodimlari mulki bo`lgan (Bu hozirgi kunda AQSHda kuzatiladi) korxonalar sonini va mayday ishlab -chiqaruvchilarni vositalarini kooperatsiyalarini o`sishi hisobidan jamoa mulkini ulushini (1,8-2 marta) ko`payishini kutish mumkin.
Beshinchidan, integratsiya jarayonini kuchayishi xalqaro mulkni (xalqaro korsernlarga, konsorseumlarga, qo`shma korxonalarga tegishli, davlatlararo) o`sishida o`z ifodasini topadi. Lekin mulkni baynalmilallashuvi suratlari XX asr 60-70 yillariga qaraganda yanada mo`tadilroq bo`ladi.
Natijada, postindustrial sivilizatsiyani shakllanishi bosqichida mulk munosabatlari dinamikasi an`anasi ko`p hollarda industrial jamiyatda kuzatilganidan qarama-qarshi, lekin turli hududlarda turlu manzara. XX asrning 90 – yillaridan boshlab postsotsealistik davlatlarda privatizatsiya, aksionerlik jamiyatiga aylantirish, ko`pgina davlat korxonalarini bankrotga uchragani sababli davlat va jamoa mulki barqaror qisqara boshladi.
5. Qayta ishlab chiqarishning qiymat tuzilmasdagi siljishlar taqsimot munosabatlari dinamikasida an’analarni aniqlashga imkon beradi. Mehnatni jamg’armajihozini sezilarli o’sishiga qaramasdan oqibatda yalpi ishlab chiqarish qiymatida amortizatsiya ulushuni o’sishi, ishlab chiqarishdamoddiy sarflarni sezilarli kamayishi hisobidan qoplash jamg’armasining ulushi bir necha bor pasayadi. Jamg’armaning yuzaga kelgan darajasini saqlab va noishlab chiqarish istemolini qisqartirib, jamiyat shaxsiy istemol-yakka va jamoa istemoliga ketadigan mahsulotni ulushini o’sirishi mumkin. Ishlab chiqarish hajmini o’sishini hisobga olganda ayniqsa ikkinchi uzoq muddatli siklda aholi jon boshiga o’rtacha individual istemolni tez o’sishini bildiradi.
O`tish davrida taqsimot sohasidagi o`zgarishlar an`anasi ziddiyali. Bir tomondan taqsimotda bir tekislik bartaraf qilinadi, bu bilan bog`langan bir qism xodimlarning boqmandaligi va davlatni paternalizmi yo`q qilinadi. Har bir kishini daromadi o`z mehnat faoliyati va tadbirkorligiga bog`liq bo`ladi. Bu motivatsiya mexanizmini kuchaytiradi. Boshqa tomondan daromadlarni farqi kuchayadi , boylar va kambag`allar oralig`i kengayadi, ayniqsa postsotsealistik, rivojlanayotgan mamlakatlarda qashshoqlar va uysizlar soni o`sib bormoqda, soyadagi iqtisodiyot faoliyati, korrupsiya, o`g`riliklar hajmini kengayishi natijasida daromadlarni yashirin qayta taqsimlash kuchayadi. Bu o`tish davrining boshlanishidagi salbiy jihatlar, u postindustrial jamiyatda bartaraf qilinadi.

5. 
   O`tish davrida ayirboshlash sohasida bozor munosabatlarida sezilarli o`zgarishlar yuz beradi. Iqtisodiyotni boshqaruvi bilan bog`langan bozorni deformatsiyasi va uni faoliyat doirasini cheklanishi bartaraf qilinadi. Baholarni shakllanishi va mahsulot harakatida buyrokratik aralashuv imkoniyati qisqaradi. Kichik va o’rta biznesni sohasini kengayishi bilan va monopoliyalarni zaiflashuvi natijasida raqobat qayta uyg’onadi, ishlab chiqaruvchi va istemolchilarning iqtisodiy bellashuvi qayta tug’iladi.
   

Lekin davlat bozor munosabatlariga chetdan loqayd qarab turmaydi. U bozor munosabatlarini umumiy qoidalarini belgilaydi. Bu qoidalarni buzadiganlarni chorasini ko’radi. Davlat pul emissiyasi pul aylanishi pul aylanishiniboshqarish mahsulotlarni bir qismiga buyurtma berish va uni sotib olish, inflyatsiyani jilovlash bo’yichaa dasturlar ishlab chqiib, ularni amalga tadbiq qilish bilan shug’ullanadi.
Kelajak jamiyatda inflyatsiya saqlanib qoladimi-yoki narxlar tovarlar qiymati dinamikasi orqasidan ergashadimi? Lekin inflyatsiyaning yuqori sur’atlari qayta ishlab chiqarishning normal borishini buzadi, shaxsiy daromad va jamg’armalarni qadrsizlantiriladi. Shu sababli inflyatsiya jarayonlari jamoat nazorati ostida bo’ladi, yangi mahsulotni nisbiy va mutlaq arzonlashuvi an’anasi kuchayadi, bu ishlab chiqarish va siljishlarnin rag’batlantiradi, innovatsion mahsulotlarni talabni kengaytiradi.
7. qayta ishlab chiqarish tuzilmasi iqtisodiy munosabatlarda sanab o’tilgan yuqoridagi an’analar iqtisodiyotni boshqarishda tub o’zgarishlarni talab qiladi. Korxonani bevosita boshqaruvini demokratizatsiyalash tomon harakat kuchayadi. Barcha xo’jalik birlashmalari(konsernlar, konsarsumlar, xoldinglar trast kompaniyalari, moliya sanoat guruhlari) qoidaga ko’ra davlat va jamoatchilik nazorati ostida bo’ladi. Bularning barchasi tadbirkorlik yangilikni rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Har bir xodimo’z ish joyi firmasini faoliyati samaradorligi uchun qayg’uradi va firma oldida o’z masuliyatini sezadi. Bu Yaponiyada yaqqol ko’rinadi.
8. qayta ishlab chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlari dinamikasi an’analarida o’zgaradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda harbiy-sanoat kompleksi jadal rivojlanishi, yoqilg’i energetika, xom ashyo resurslarini yuqori darajada is’temol qilishrivojlanayotgan mamlkatlarni arzon ishchi kuchi xomashyosi hisobiga ilgari erishilgan iqtisodiy o’sish sur’atlariga, mehnat unumdorligini real daromadlarni o’sishiga erishib bo’lmaydi, avvalgi rekordlar takrorlanmaydi. Tabiiy resurslarni talash to’xtaydi. Otmishdagi mehnatni nisbatan kam ulushi bilan ajralib turadigan xizmatlar ulushi o’sib boradi.
Iqtisodiy siyosatning asosiy yo’nalishlari, maqsadlari quyidagilardan iborat bo’ladi: taraqqiyotni barqaror rivojlanishi (siklik tebraniushlarni kichik amplitudasi bilan) taminlash, demografik jarayonlarni oqilona yo’naltirish, ishlab chiqarishni xom ashyo material hajmini kamaytirish tabiiy muhitni ifloslashni cheklash va uni yaxshilash, turmush darajasini yaxshilash, turli ijtimoiy qatlamlarni turmush darjasi oralig’ini qisqartish, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o’rtasidagi xavfli jarlikni bartaraf qilish. Yangi oryentirlar o’tish davrida o’ziga yo’l ochadi va ikkinchi uzoq muddatli siklda yetakchi o’rinni egallaydi. Natijada postindustrial sivilizatsiani shakllanish davrida iqtisodiy munosabatlarni butun tizimi tubdan o’zgaradi, o’tgan ikki uch sivilizatsiyalar davomida kuzatilgan tub an’analar.