|
O`zbek leksikologiyasi davr nuqtai nazaradan ikki turga bo`linadi:
1) tarixiy leksikologiya;
2) hozirgi leksikologiya.
9-S. SO`Z TIL VA NUTQNING ENG MUHIM VA ASOSIY
B I R L I G I S I F A T I D A
L e k s i k o l o g i y a so`zni o`rganar ekan, birinchi navbatda so`zning o`zi va uning mohiyati, belgilari nimalardan iborat ekanligini izohlashga to`g`ri keladi. Borliqdagi predmet, narsa,hodisalar haqidagi tushunishlarni ifoda qilish uchun tovush qobug`iga, semantik tomoniga ega bo`lgan til birligi so`z deyiladi.
So`z til va nutqning eng muhim hamda asosiy birligi sanaladi. So`z til unsiri sifatida nomlash, atash (nominativ) vazifasini bajaradi. Masalan, tog` daraxt, osmon, predmet, qizil, oq(bildi), keldi, yozdi(harakat) kabilar. So`z nutq unsuri sifatida aloqa (kommukativ) vazifasini bajaradi ya`ni ular ma`lum qoidalar asosida birikib so`z birikmasi va gapni hosil qiladi. Masalan, O`zbekiston gullagan diyor gapida uchta so`z birikib bir gapni tashkil etgan.
S o`z b i r q a n c h a o`z i g a xos shakliy belgilarga ham ega ;
1.So`z xotiramizda tayor holda mavjud. Nutq jarayonida keraklisini ishlatamiz.
2.So`z o`zining tovush qobig`iga ega, uning tovush tomoni fonettikada o`rganiladi.
3.So`z gap ichida yoki undan ajratib olingan holda ishlatilishi mumkin. Masalan, olmish yoshli otangdan osh so`rama? -gap; uning tarkibidagi, oltmish yosh ota, och, so`ramoq esa so`zlardir.
Semantik xususiyatga esa bo`lgan so`z turli grammatik shakllarda qo`llanish imkoniyatiga ega .Masalan,
kitob o`qi
kitobni o`qidi
Kitob______ kitobda O`qimoq _____ o`qish
kitobni o`qish
kitobdan o`qish
5.Mustaqil harbir so`z o`z urg`usiga ega; kitob, tolzor, guldasta, binokor, o`qimoq kabi.
6.So`z ma`no va grammatik belgilarining o`xshashligiga ko`ra turkumlarga bo`linadi. Masalan, tog`, tosh(ot ), katta; kichik (sifat kabi.)
7.So`z emotsional -ekspessiv ma`no noziklik bildirish xususiyatiga ham ega . Masalan, toychog`im , bo`talog`im (farzandni erkalatish).
SO`Z NING O`Z VA KO`CHMA MA`NOSI
So`z ning nutq (gandan) tashqarida alofhida olingan holda ifodalaydigan ma`fnosi so`zning o`z (to`g`ri) ma`nosi deyiladi. Oltin olma olqish ol (Maqol) Oltin- qimmabaho metalarning bir turi (o`z ma`nosida), kumush qoshiq birikmasida -kumush o`z ma`nosida qo`llangan.So`zning gap ichi (kont ekstdan o`z ma`nosidan tashqari boshqa ma`nolarini ifoda-lashi ko`chma ma`no deyiladi. Masalan:Oq oltindan tog`dfay xirmon yaratdik, kumush tola etkazib beramiz gaplaridagi olftin va kumush so`zlari ko`chma ma`nolarbdir. So`zning o`z yoki ko`chma ma`noda qo`llanganligini kontekst (gap) belgilaydi.
KO` PMA`NOLI BVA BIR MA`NOLI SO`ZLAR
Tilda so`zlarning bir yoki bir necha ma`noga ega bo`lishi so`z ma`nolarining o`zgarishi bilan bo`g`liq hodisadir. Chunki kishilar o`zaro so`zlashuv, aloqa qilish jarayonida bir so`zni bir necha ma`noda qo`llaydilar.Shuning na tijasida ko`p ma`noli so`zlar paydo bo`ladi
.So`zning qanday ma`no bildirishi gap ichida aniq anglashiladi. Boshqacha aytganda, so`z alohida olinganda bir xil ma`noni, gap ichida boshqacha ma`noni anglatish mumkin.
Bosh ba yasama ma`nolar sababli birdan ortiq ma`noga ega bo`lgan so`zlar ko`p ma`noli (polistmantik) so`zlar deyiladi. Alohida olingan yoki gap ichida ham qaysi ma`nofda ishlatilsa, shu ma`no uning bosh ma`nosi sanaladi.
Qolgan ma`nolar esa yasama ma`nolar deyiladi.Yasama ma`nolar gapda ma`lum bir nutqi y sharoitda yuzaga keladi.
O`zbek tilidagi ko`pchilik so`zlar ma`nolidir. Masalan: bosh so`zining o`z ma`nosi- kalla (Gavdaning bosh qismidir. Ko`rdinki, osh, ko`tarma bosh (Maqol).Ammo bu so`z turli so`z birikmalariga turlicha ma`no ifodalaydi: bosh masala birikmasida so`z birikmasida asosiy va muhim masala; bosh ko`tarmoq- qo`zg`almoq, harakatga kelmoq, bosh yo`l -asosiy fyo`l, bosh tegfirmon- birinchi yoki yuqorida joylashgan tegirmon; bosh qo`shmoq-birikmoq, bosh egmoq- bo`ysinmoq, bosh farzand- birinchi yoki katta farzand, bosh bo`lmoq- rahnamolik qilmoq, bosh- boshiga o`z -o`ziga, kabi ma`nolarni anglatadi.
Quyidagi o`yin so`zining ma`nolarini qiyoslang. 1. Birorta mashg`ulot turi: futbol o`yiniga qatnashdik. 2. Raqs o`yinining bir turi: nazokat kasb etib, Gulsunbibib yo`rg`alay ketdi. (A.Qodiriy.) 3. O`ziga xos jozibali, lekin betartib harakat: o`ynab o`ting shabodalar (qo`shidan).
4. Fsahna yoki boshqa tomoshalar ko`rinishi: Bolalar teatrning oldiga kelganlarida, o`yin boshlanishiga buchinchi signal- qo`ng`iroq habm berikgan edi.(Oydin).5. Ko`ngil ochish va ermak maqsadidagi mashg`ulot:u juda zerikib nima o`yin o`ynashini bilmas edi. (Oybek) Gap ichida habm, gapdan tashqarida ham aynan bir ma`noni ifodalovchi so`zlar bir ma`noli (manoseman tik- grekcha mono “bir xil,” sema- “belgi”) so`zlar deyiladi. Bir ma`noli so`zlarga asosan, ilm fan, tebxnika, adabiyot, san`at va boshqa sohalarga oid atamalar kiradi. Bunday atamalarni ko`chma ma`noda ishlatib bo`lmaydi. Qiyos: fonetika, unli, undosh, morfema, nibbiyot, matematika va boshqalar.
10-SS. SO`Z MA`NOLARINING KO`CHISH USULLARI
O`zbek tilida so`z ma`nolari to`rt xil usul bilan ko`chadi:1) metafora, 2)vazifadoshlik,3) metonimiya 4)sinekdoha,
Do'stlaringiz bilan baham: |
