O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar bozor munosabatlari talablariga mos bo‘lgan sug‘urta tizimini barpo etishni taqozo etdi

11-jadval
Hududlar bo’yicha sug’urta badallarini yig’ish hajmi (mlrd. AQSH dollarida)

Hududlar	1989y	1991y	1993y	1995y	1996y	1998y	1999y
Yevropa	375	469	491	643	675	711	762
Osiyo	311	372	628	756	647	572	621
Shimoliy Amerika	483	521	600	661	689	780	837
Qolgan dunyo	42	53	84	88	95	104	104
Jami	1211	1415	1803	2148	2106	2167	2324

Yevropa sug’urta badallari dinamikasini o’rganish, uni 1983 yildan 1999 yilgacha bo’lgan oraliqda ancha barqaror kechganligidan dalolat beradi. Bu vaqt oralig’ida Yevropa Osiyodagidek, ko’rsatkichlarning keskin o’zgarishini boshdan kechirmadi.

 
Yevropa Sug’urta Kumitasi-ESQ (abbreviatura, orginal tilda - CEA) 29 ta mamlakatning milliy sug’urta assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Ularning to’liq ro’yxatini 2-jadvaldan ko’rish mumkin.
Belorusiya, Moldaviya, (Rossiyadan boshqa) Ruminiya, Ukraina va boshqa ESQga kirmaydigan ko’plab mamlakatlarning sug’urta operatsiyalari va statistik ko’rsatkichlari ESQ hisobotlarida aks ettirilmaydi.
12-jadval
Milliy sug’urta assotsiatsiyalari ESQga kiruvchi mamlakatlar ro’yxati

1	Avstriya	11	Frantsiya	21	Malta
2	Belgiya	12	Buyuk Britaniya	22	Niderlandiya
3	Shveytsariya	13	Gretsiya	23	Norvegiya
4	Kipr	14	Vengriya	24	Polsha
5	Chexiya	15	Irlandiya	25	Portugaliya
6	Germaniya	16	Islandiya	26	Shvetsiya
7	Daniya	17	Italiya	27	Sloveniya
8	Estoniya	18	Litva	28	Slovakiya
9	Ispaniya	19	Lyuksemburg	29	Turkiya
10	Finlandiya	20	Latviya

ESQ statistik ma'lumotnomalarida yagona «evro» valyutasi amal qiladigan 11 ta mamlakat hisobotlari aks ettiriladi. Bu mamlakatlar: Avstriya, Belgiya, Germaniya, Ispaniya, Finlandiya, Frantsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya.
ESQning Yevropa Iqtisodiy Hududi (EEH) bo’yicha ma'lumotnomalarida 15 ta, Yevropa Hamjamiyatiga (EH) a'zo mamlakat hamda Islandiya va Norvegiya bo’yicha ma'lumotlar ham keltiriladi. ESQning 1999 va 2000 yillar uchun ma'lumotnomasida Shveytsariya ham EEHga kiritilgan.
ESQga kiruvchi mamlakatlarda sug’urta badallarini tuplash hajmi. ESQga kiruvchi mamlakatlar sonining o’sishiga qaramasdan, tuplanadigan sug’urta badallarining 93,4 foizi hamon EH mamlakatlaridagi sug’urta operatsiyalariga va 98,4 foizi EEH mamlakatlari hissasiga to’g’ri kelmoqda. Bunda Shveytsariya bo’yicha ma'lumotlar EEHga kiritilmoqda.
13-jadval
Sug’urta badallarini tuplash hajmlari (joriy baholarda)

Yillar	ESQ, mlrd.doll.	EH, mlrd.doll.	EH ulushi, %	EIH, mlrd.doll.	EIH ulushi,%
1994	544,3	507,1	93,2	538,9	99,0
1995	636,8	590,5	92,7	629,9	98,9
1996	672,4	626,5	93,2	664,1	98,8
1997	664,2	616,6	92,8	623,8	93,9
1998	685,4	633,8	92,5	674,3	98,4
1999	754,5	704,2	93,3	742,0	98,3
2000	728,2	679,9	93,4	716,3	98,4

 
13-jadvaldan, 1994 yildan 2000 yilgacha bo’lgan vaqt oralig’ida ESQga kiruvchi mamlakatlarda sug’urta badallarini tuplash hajmi 184 mlr.doll.ga yoki 1,3 martaga ortganligini ko’rish mumkin.
14-jadval
Hayotni sug’urtalash badallari va sug’urtaning jami turlari hajmlarining nisbati, foizda

	1994y	1995y	1996y	1997y	1998y	1999y	2000y
ESQ mamlakatlari
hayotni sug’urtalash	50,1	51,4	54,1	56,1	58,5	62,2	63,5
jami turlar	49,9	48,6	45,9	43,9	41,5	37,8	36,5
EH mamlakatlari
hayotni sug’urtalash	49,9	51,1	54,0	55,9	58,4	62,6	64,1
jami turlar	50,1	48,9	46,0	44,1	41,6	37,4	35,9
EIH mamlakatlari
hayotni sug’urtalash	50,4	51,6	54,4	55,8	59,0	62,7	64,0
jami turlar	49,6	48,4	45,6	44,2	41,0	37,3	36,0

 
Yuqoridagijadvallar Yevropada tuplanadigan sug’urta badallarining tarkibidagi o’zgarishlarni aks ettiradi.
1992 yildan 2000 yilgacha davr oralig’ida sug’urta turlarida jiddiy o’zgarishlar ruy berdi. Bunday o’zgarishlarning amalga oshishiga ESQ mamlakatlarida pensiya ta'minoti bo’yicha islohotlar ham o’z ta'sirini o’tkazdi. Ushbu islohotlar natijasida, pensiya ta'minotida davlatning ishtiroki kamaydi va bir vaqtning o’zida hayotni sug’urtalash va pensiya hajmlarining ortishi kuzatildi.
 
4. SUG’URTA KOMPANIYALARINING INVESTITSIYALARI
Sug’urta kompaniyalarining investitsiya faoliyati - jahon sug’urta bozorining rivojlanganligini ko’rsatuvchi muhim belgilardan biri hisoblanadi. Yevropa sug’urtachilari investitsiyaga yo’naltirilayotgan mablag’lari hajmini doimiy ravishda kengaytirmoqdalar.
1992 yildan EH mamlakatlarida sug’urtachilaming investitsiyalari uch martaga oshdi va 5,2 trln. evroni tashkil etmoqda (15-jadvalda 4,5 trl. AQSH doll, keltirilgan). Ushbu nomutanosiblik AQSH dollari va evro kurslaridagi o’zgarishlar hamda 2000 yil uchun investitsiya ma'lumotlarining yetarli darajada emasligi bilan tavsiflanadi. Ammo, shuni ta'kidlash kerakki, investitsiyalar hajmi joriy baholarda (evro) kamaymagan va domiy o’sish an'anasi davom etmoqda.
15-jadval
Sug’urta kompaniyalarining investitsiya hajmi, mlrd.doll.

Mamlakatlar	1995y	1996y	1997y	1998y	1999y	2000y
ESQ	3412,7	3804,7	3994,2	4427,2	4939,4	4775,2
EH	3147,1	3539,6	3765,8	4139,9	4627,3	4456,8
EIH	3406,9	3591,6	3765,8	4417,7	4925,1	4760,2

 
Ushbu investitsiyalarning yo’nalishini quyidagi 16-jadvaldan ko’rish mumkin.
16-jadval
Yevropa mamlakatlari sug’urtachilarining investitsiya yo’nalishlari
(umumiy investitsiya hajmiga nisbatan foizda, 1999 yil)

Investitsiya yo’nalishlari	ESQ	EH	EIH
Ko`chmas mulk	4,9	4,6	4,9
Ulushli qatnashish	3,5	3,2	3,5
Aktsiya va boshqa o’zgaruvchan daromadli qimmatli qog’ozlar	37,4	38,6	37,5
Obligatsiya va boshqa belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli qog’ozlar	35,3	35,0	35,2
Qarzlar	12,6	12,4	12,6
Depozitlar	1,6	1,5	1,6
Va boshqalar	4,8	4,7	4,8

 
Yuqoridagi jadval ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, ESQ mamlakatlari asosiy investitsiyalarini aktsiya va obligatsiya sotib olishga yunaltiradi. EH mamlakatlarining sug’urta kompaniyalari, bu ikkala yo’nalishga, taxminan 73 foiz miqdordagi investitsiyalarini yunaltiradilar. Agar, ESQ sug’urta kompaniyalari aktsiya sotib olishga, o’rtacha 37,4 foiz miqdorda investitsiya kilsa, bu ko’rsatkich EH sug’urta kompaniyalari uchun nisbatan yuqori bo’lib, 38,6 foizni tashkil etadi. ESQning yangi a'zo mamlakatlarida (Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakat-lari) investitsiyalarning o’rtacha tarkibi EH va ESQdan ancha farq qiladi. Sobik sotsialistik mamlakatlar iqtisodiyotidagi nobarqarorlikni hisobga olgan holda, sug’urtachilar, bu mamlakatlarda risk darajasi past bo’lgan yo’nalishlarga investitsiyalarni yunaltirishni afzal bilmoqdalar. Mazkur mamlakatlarda yo’naltirilgan investitsiyalarning yirik qismi (54,1 foiz) obligatsiyalarga, keyin depozitlarga (15 foiz) va aktsiyalarga (7,4 foiz) to’g’ri keladi.
Sug’urta kompaniyalari ichida, investitsiyalar miqdori ko’proq hayotni sug’urtalovchi kompaniyalar hissasiga to’g’ri keladi. 1999 yilda, ESQ mamlakatlarida mazkur kompaniyalar investitsiyalarining boshqa turdagi sug’urta faoliyati bilan shug’ullanuvchi, barcha kompaniyalar investitsiyalariga nisbati 4,5 barobar ortiq bo’lgan.