|
She'riy san'atlar
1. Lafziy san’atlar. She'riy san'atlarning badiiy nutq go‘zalligiga asoslangan badiyat hodisasi ekanligi. Mumtoz adabiyotda she'riy san'atlar alohida ilm («ilmi sanoye'» yoki «ilmi bade'») sifatida o‘rganilishi. She'riy san'atlarning aruziy asoslari. She'r san'atlarining turlari: lafziy, ma'naviy va lafziyu ma'naviy kabi san'atlar.
Lafziy san'atlarning badiiy nutqning tovush jihati bilan bog‘langanligi. Lafziy san'atlarga ko‘pincha shakl hodisasi sifatida qaralishi. Lafziy san'atlarning asosi — «alfozni ma'nig‘a tobc qilinishi» (Atouloh Husayniy).
Tajnis (arabcha-jinsdosh) — yozilishi va aytilishi bir xil bo‘lgan ikki misra so‘zlarining bir vazn va qofiyada kelishiga asoslangan san'at turi ekanligi.
Mulama' (arabcha-har xil) — baytning bir misra bir tilda, ikkinchi misrasi boshqa tilda yozilishiga asoslangan she'riy san'at turi ekanligi. Fors manbalarida bu san'atni «shiru shakar» deb ham atalishi. Sharq adabiyotida bunday she'rlar arab-fors, arab-turk, fors-turk tillarida kelishi.
Muammo (arabcha-yashirin) — bayt tarkibida maxsus qoidalar bilan biror ismning yashirin kelishiga asoslangan san'at ekanligi. Ayrim manbalarda ushbu san'atga adabiy janr sifatida qaralishi. Alisher Navoiy muammolari.
Tarix — arab yozuvidagi har bir harf shakllari biror raqamni ifodalangan holda ularaing qo‘shilishidan hosil bo‘lgan so‘zlar asosida tug‘ilish, o‘lim, to‘y, taztga chiqish, bino solish voqealari sanalariga bag‘ishlanishi. «Abjad hisobi» haqida ma'lumot.
Kitobat — arab alifbosidagi harflar shaklidan lirik va epik timsollar tizish san'ati ekanligi. Kitobat san'ati namunalarining XIV—XV asrlar she'riyatida keng qo‘Uanilganligi. Ogahiy va Furqat g‘azallarida kitobat san'atining faol qo‘Uanishi.
Muvashshah (arabcha-bezalgan) — g‘azal yoki muxammas janrida (goho masnaviy) yozilgan asarlarning har baytidagi bosh harflarni o‘zaro tutashtirganda biror shaxs yoki hodisaning ismi berilishidir. She'rda yashiringan ismga o‘sha asar bag‘ishlanishi, mabodo bag‘ishlanmasa, intizom bed atalishi. Muvashshah san'atining muammo zamirida paydo bo‘lganligi.
Tazod (arabcha-qarshi qo‘ymoq) — o‘zaro zid tushunchalarni ifo-dalovchi so‘zlarni qo‘Uash orqali she'r mazmundorligini oshirish san'ati ekanligi. Qarshilantirish san'atining komil shakli zohiriy emas, balki fikriy qarshilik asosiga qurilishi.
Mazkur she’rda lirik qahramon ruhiyatidan o‘tkazib berilgan tabiat tasvirida uning kayfiyati, kechinmalari, o‘y-fikrlari o‘z aksini topgan. Lirik qahramon o‘zini asirlikdagi bahodirdek sezadi, tun tasviri uning ruhiyatidagi shu sezimni kuchaytirib ifodalaydi. She’rning kuchi shundaki, lirik qahramonning konkret holatdagi kayfiyati o‘quvchi ruhiyatida shunga monand turfa kayfiyatlarni hosil qilishga, shu kayfiyat asosida ko‘nglidan kechinmalar buhronini, ongidan o‘y-fikrlar oqimini o‘tkazishga imkon beradi. Aslida shoirning tub maqsadi tabiat manzarasini chizishgina emas, shu bois u konkret manzarani hissiy bo‘yoqlar bilan chizganki, natijada tabiat manzarasi ayni paytda qalb manzarasiga aylangan. Peyzaj lirikasi tavsifiy she’rlarning bir ko‘rinishi, xolos. Zero, biror narsa yoki hodisani tavsiflash asosida lirik qahramon kechinmalarini ifodalovchi she’rlarning bari tavsifiy lirikaga mansubdir. Jumladan, A.Oripovning vatanni tavsiflovchi "O‘zbekiston", hazrat Navoiyga bag‘ishlangan "Alisher", nogoh uchragan go‘zal tavsiflangan "Go‘zallik" kabi she’rlari ham tavsifiy lirika namunalari sanaladi.
Nihoyat, hozirgi she’riyatda ancha keng tarqalgan voqeaband lirika xususida. Xuddi tavsifiy lirikaga o‘xshash, voqeaband lirikada voqeani tasvirlash maqsad emas, balki vosita sanaladi. Voqea ortida uni hissiy mushohada qilayotgan lirik subyekt qalbi akslanadi. Aytish kerakki, voqeaband she’rlarning barini ham lirik turga mansub asarlar sifatida tushunish unchalik to‘g‘ri emas. Qachonki she’rda tasvirlanayotgan voqea his-tuyg‘ularni ifodalash vositasi bo‘lsa, baski, sodir bo‘lgan voqeaning shunga mos fragmentlari uzib olib tasvirlangan (ya’ni, voqea to‘laqonli gavdalantirilmasa) bo‘lsagina voqeaband she’r haqida gapirish mumkin bo‘ladi. Masalan, A.Oripovning "Ayol", "Yomg‘irli kun edi" she’rlarini voqeaband lirika namunasi desak, uning "Sharq hikoyasi", "Hangoma" asarlari she’riy yo‘lda yozilgan kichik hikoyatlar, ya’ni, mohiyatan epik xarakterdagi asarlar sifatida tushunilgani to‘g‘riroq bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
