O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

Undosh tovushlar va ularning tasnifi.O’zbek adabiy tilida 25 ta undosh tovush bor. Undosh tovushlarni xosil kilishda upkadan chikayetgan xavo okimi nutqa’zolarining biror yerida yuzaga kelgan tusikdan utishi, ya’ni a’zolarining bir-biriga jipslashishi natijasida shovkin paydo buladi, upkadan chikayetgan xavo esa uni yerib utishi yeki nutqa’zolarining bir-yuiriga juda yakinlashishi, xavoning juda tor oralikdan sirgalib utishi natijasida undosh tovushlar xosil buladi.
Undosh tovushlarni tasnif kilishda kuyidagilar xisobga olinadi:

1. 
   un naychalarining xarakati va xolatiga kura ovoz va shovkinning ishtirok etishi;
   
2. 
   artikulyasiya usuli (tovushning xosil bulish usuli);
   
3. 
   nutqa’zolarida tusikning paydo bulish urni.
   

Ovoz va shovkining ishtirokiga kura undosh tovushlar sonorlar va shovkinlarga bulinadi.
Sonor (lotincha – «ovoz» elementlari) undoshlarning talaffuzida ovoz naychalari titrab, shovkinga nisbatan ovoz kuprok xosil buladi: m, n, ng, r, l.
Shovkinli undoshlarda esa ovozga nisbatan shovkin kuprok buladi: t, k, sh, ch kabi.
Shovkinli undoshlar uz xususiyatlariga kura ikki xil:

1. 
   Jarangli undoshlar;
   
2. 
   Jarangsiz undoshlar.
   

Jarangli undoshlarni xosil kilishda ovoz naychalari xarakatga kelib, ovoz xosil buladi. Bu ovoz ogiz bushligidagi nutqorganlarining xarakati natijasida paydo bulgan shovkinga kushilib ogizdan chikadi. Natijada jarangli undoshlar tarkibida xam ovoz, xam shovkin buladi.
Jarangsiz undoshlarni xosil kilishda esa ovoz naychalari xarakatga kelmaydi. Demak, ovoz xosil bulmaydi, ular fakat ogiz a’zolari xarakati natijasida xosil bulgan shovkindangina iborat buladi.
O’zbek tilida jarangli undoshlarning kupiga jarangsiz undoshlar juft buladi:
Jarangli: b, v, d, z, j, g, o, y.
Jarangsiz: p, f, t, s, sh, k, ch, x, q, h.
Tovushning xosil bulish usuliga karab undosh tovushlar uchga bulinadi:

1. 
   Portlovchi tovushlar;
   
2. 
   Sirgaluvchi tovushlar;
   
3. 
   Korishik tovushlar.
   

Sonorlar esa, uz navbatida burun tovushlari yeki tovush va titrok tovushga bulinadi.
Portlovchi undoshlar talaffuzida nutqa’zolari bir-biriga jipslashadi va xavo okimi ularni yerib (portlab) chikadi: b, p, d, t, g, k, q kabi.
Sirgaluvchi undoshlarning talaffuzida nutqa’zolari bir-biriga juda yakinlashidi va xavo okimi shu a’zolarga ishkalanib chikadi: v, f, z, j, sh, y, x, q, h .
Korishik yeki affikat undoshlarning talaffuzi ikki xil usul (boshlanishida portlash, oxirida sirgalish) ishtirokida xosil buladi: ch=t+sh va boshkalar.
Burun undoshlarining (m, n, ng) talaffuzida kichik til salgina pastga tushib, xavo okimi burun bushligidan utadi.
L undosh yen tovushdir. Uning aytilishida tilning uchi milkka tegib, ikki yeni salgina pasayadi va bushlik koladi, xavo okimi shu yerdan sirgaliyu chikadi.
R undoshining aytilishida xavo okimining ta’siri bilan til uchi titraydi, ayni vaktda nutqa’zolari tez – tez jipslashadi, ana shu jipslashishlar oraligida xavo okimi chikadi. Shunga kura R titrok tovush xisoblanadi.
Nutq a’zolarida tusikning paydo bulish urniga karab undosh tovushlar uchga bulinadi:

1. 
   Lab undoshlari;
   
2. 
   Til undoshlari;
   
3. 
   Bugiz undoshi.
   

Lab undoshlarining xosil bulishida pastki va ustki lablar faol ishtirok etadi. Lab undoshlari, uz navbatida, lab+lab va lab+tish undoshiga bulinadi. Lab-lab undoshlariga: m, p, b; lab-tish undoshlariga: f, v kiradi. Sof uzbekcha suzlar tarkibida v, f sust lab-lab undoshi xisoblanadi. Masalan: tuf, suf, yayov, qovun, sovun kabi.
Ruscha – internasional suzlar tarkibida lab – tish: futbol, vokzal, tufli, passif kabi.
Til undoshlari tilning kaysi kismi faol xarakat kilishiga karab uchga bulinadi:

1. 
   Til oldi undoshlari. Bunda til uchi yeki old kismi bilan milk va yukori tishlar ishtirokida xosil buladi. D, t, l, n, r, z, s, sh, f, ch.
   
2. 
   Til urta undoshi, y – til urta undoshi bulib, til urta kismining kattik tanglay tomon kutarilishi asosida xosil buladi.
   
3. 
   Til orka undoshlari: g, h, ng, q, o, x xosil bulish urniga kura ikki xil:
   

a) sayez til orka undoshlari: k, q, ng.
b) chukur til orka undoshlari: q, g, x.
Bugiz undoshi – h . Bu tovush xavo okimining bugiz bushligiga ishkalanib utishi natijasija xosil buladi.
Inson nutqi uzluksiz va tuxtovsiz davom etadigan tovushlar okimidan iborat emas. U turlicha xajmdagi intanasion birliklarni uz ichiga oladi. Fraza, takt, fonetik so’z, bug’in, tovush ana shunday fonetik birliklardir.
Fraza.
Fraza eng katta fonetik birlik, intanasion butunlik bulib, mazmundan tugal fikrni anglatadi. Boshka frazadan tuxtam orkali ajratiladi. Fraza chapga teng keladi.
Masalan: Notik utirdi. Uutirganda yana asliga kaytdi. Xotini uning xar bir so’zidan zavklanar, kular edi A.Kaxxorning «Nutk» xikoyasidan olingan kuyida keltirilgan misolda uchta fraza (jumla) bor.

1. 
   Notik utirdi.
   
2. 
   U utirganda yana asliga kaytdi.
   
3. 
   Xotini uning xar bir so’zidan zavklanar, kular edi.
   

Takt.
Takt (sintagma) frazaning bir kismi bulib, bir fonetik chukkiga birlashgan bir necha so’zdan yeki bir so’zdan iborat buladi.
Frazaning yuoshka kismidan yarim tuxtash bilan ajratiladi.
Takt, odatda, so’zlardan tashkil topadi.
Masalan: Duneda (xushfe’l) olijanob, xamisha ezgu niyat bilan ish kiladigan, odamlar juda kup. (O.Xusanov)
Bu fraza tarkibida 6 ta takt bulib, birinchi, ikkinchi, uchinchi, beshanchi taktlar bir so’zdan, turtinchi takt olti, lotinchi takt esa ikki so’zdan tashkil topgan. Taktning tarkibidagi so’z yeki so’zlar bir bosh urgu bilan aytiladi. (bir xavo okimi)
Frazan ba’zan bir taktga teng buladi. Masalan: Kech kuz edi. ||. Kukkisdan korasovuk boshlanib, || chuponlarni tashvishga solib kuydi. || (M.Koriyev) Bunda birinchi fraza – Kech kuz edi taktga tengdir.
Fonetik so’z.
Fonetik so’z uz urgusiga ega bulgan so’z yoki bir urguga birlashadigan, ya’ni bir urgu bilan talaffuz etiladigan ikki va undan ortik so’z formalaridir.
Takt tarkibidagi fonetik so’zlar soni undagi so’zlarning umumiy mikdori bilan emas, urguli so’zlar mikdori bilan belgilanadi, ya’ni takt ichida urguli so’z kancha bulsa, fonetik so’z xam shuncha buladi.
Masalan: Dashtda (odamlar akli shoshadigan) buyuk ishlar kilindi. (I.Shamsharov) Bu fraza turtta takt bulib, 1 – takda bitti, 2-chi taktda uchta, 3-chi taktda ikkita, 4-chi taktda esa bitta fonetik so’z katnashgan, Bu frazadagi so’zlarning umumiy soni fonetik so’zlarning umumiy soniga teng.
Mustakil urguga ega bulmagan yerdamchi so’zlar uzlari tobe bulgan mustakil so’z bilan birga bir urguga ega buladi va bir fonetik so’zni tashkil etadi. Masalan: Dilda saklangan adovat temir zangiga uxshaydi, zang temirni yegani kabi, adovat kalbni azob va iztirob bilan yemiradi. (Oz-oz urganib dono bulur.) Bunda 14 ta fonetik so’z bulib, bularning ikkitasi (yegani kabi, iztirob bilan)ning tarkibida kumakchi so’zlar katnashgan.
Bir tushunchani ifodalaydigan kushimcha so’zlar xam, tarkibidagi so’zlarning umumiy mikdoridan kat’iy nazar, bir fonetik so’z sanaladi. Masalan: Kupol va dagal barmoklar torlarni shunday chertar ediki, oddiygina kildan taralayetgan bu oxang dillarni rom kilib olgandi. (tulkin) frazasi tarkibidagi rom kilib olgandi bitta fonetik so’z deb karaladi.
Tovush.
Tovush nutqning fonetik bulinishi tarkibiga kiruvchi eng kichik kismdir.
Tovush yakka xolatda ma’no anglatmaydi va kullanmaydi. Lekin tovush so’z va birikmalar uchun material bulib xizmat kiladi.
Suz va so’z birikmalari tovushlardan tashkil topadi. Masalan: o, t, b, k, i tovushlari yerdamida kitob, kotib so’zlari, x, a, t, p, a tovushlari yerdamida paxta so’zi xosil kilinadi. Demak tovushlar so’z va so’z birikmalari uchun material bulib xizmat kiladi.