O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

So’z birikmasi
Gap
Ertalabki quyosh, ko’m-ko’k barglar, mayin shabadada hilpirayotgan yam-yashil bargalar, quyosh nurida, to’lin oy nurida, ming bir rangda tovlanadi, jilvalanadi	1.Barglar tovlanadi. 2.Bahorning mayin shabadasida raqs tushuyotgan ko’m-ko’k barglar quyosh nurida jilvalanadi. 3.Bahorning mayin shabadasida raqs tushuyotgan ko’m-ko’k bargalar ertalabki quyosh nurida erkalanib, ming bir rangda tovlanadi, jilvalanadi...

5-topshiriq. 1-ish. Gap juftliklarini o’qing. Ajratib ko’rsatilgan til birliklarining ma‘noviy jihatlarini qiyoslang, ularni ibora yoki so’z birikmalari ekanligini aniqlang.

1. Yigit oqimga qarshi suzib, ariqning boshiga yetdi. – Qo’rsligi, bema‘ni gaplari, axir uning boshiga yetdi. 2. Shifokor dorini bolaning qulog’iga quydi. – Ota-bobolar nomini doim esda tutish kerakligini o’g’lining qulog’iga quydi. 3. Semiz qo’y go’shti o’z yoғiga qovrildi. – Yakka qolgan Hasanboy vijdon azobida o’z yog’iga qovrildi. 4. “Qizingizning ko’zlari yaxshi ko’radi”, - dedi hakim. – “Shahzoda falon mahallada yashovchi kosibning qizini yaxshi ko’radi”, - dedi tabib. (M.Osim)

2-ish. Ibora va so’z birikmasi orasidagi o’xshashlik va farqli jihatlarni izohlang.

6-topshiriq. 1-ish. Berilgan so’z birikmalaridan so’z birikmasizanjirini hosil qiling: paxtali chopon, yoqimli shamol, qiziqarli kitob, chinni piyola, chiroyli ko’ylak.

Namuna: paxtali chopon, qalin paxtali chopon, o’nta qalin paxtali chopon...

2-ish. So’z birikmasi zanjiri nima ekanligiga izoh bering.

7-topshiriq. 1-ish. Berilgan sўz birikmalarini kelishikli birikmalar, kўmakchili birikmalar tarzida ikki guruhga ajratib yozing: kitob o’qimoқ, ruchka bilan yozmoq, ukamning kitobi, qalam bilan chizmoq, mashinada bormoq, telefonda gaplashmoq, telefon orqali gaplashmoq, qunt bilan o’qimoq.

2-ish. So’z birikmalari ishtirokida gaplar tuzing.

8-topshiriq. Berilgan so’z birikmalarini boshqaruvli, bitishuvli, moslashuvli birikma ekanligini aniqlang. Ularni jadvalga to’gri joylashtiring va uni mustaqil davom ettiring: maktab bog’i, Bobur bog’i, kitob o’qimoq, kino ko’rmoq, telefonda gaplashmoq, telefon bilan gaplashmoq, shirin konfet, mazali taom, uy ishi, mehnat kuni...

Boshqaruv	Bitishuv	Moslashuv

9-topshiriq. Berilgan gaplardan so’z birikmalarini aniqlang va ularni quyidagi tartibda tahlil qiling:

1) Gap tarkibidagi so’z birikmalarini alohida yozish.

2) Har bir so’z birikmasini alohida tahlil qilish:

a) hokim va tobe so’zni aniqlash;

b) hokim so’z bilan tobe so’zning birikish turini ko’rsatish;

d) hakim va tobe sozni bog’lovchi grammatik vositalarni aniqlash;

e) hokim va tobe so’zni qaysi so’z turkumi bilan ifodalanganligini aniqlash.

1. Ahmadjon aka o’z hayotida esda qoladigan hech nima ko’rmadi. (Y.Shukurov) 2. Mana senga qog’oz bilan qalam, shunga sen bitta e‘lon yozasan. (M,Ismoiliy) 3. Ahillik bor yerda temir ham suvga cho’kmaydi. (Shuhrat)

Namuna: Zargarov sahrodagi ishlarning miqyosini yaxshi tasvirlab berdi. (A.Muxtor)

Gapda 4 ta so’z birikmasi mavjud: yaxshi tasvirlab berdi, miqyosini tasvirlab berdi, ishlarning miqyosi, sahrodagi ishlar.

1) yaxshi tasvirlab berdi – bitishuv; hokim so’z – tasvirlab berdi, tobe so’z – yaxshi; ohang va ma‘no vositasida birikkan; sifat (ravish vazifasida) +fe‘l;

2) miqyosini tasvirlab berdi – boshqaruv; hokim so’z – tasvirlab berdi, tobe so’z – miqyosini; tushum kelishigi qo’shimchasi (-ni) vositasida birikkan; ot-fe‘l;

3) ishlarning miqyosi – moslashuv; hokim so’z – miqyos, tobe so’z – ishlarning; qaratqich kelishigi (-ning) va egalik (-i) qo’shimchalari vositasida birikkan; ot+ot;

4) sahrodagi ishlar – bitishuv; hokim so’z – ishlar, tobe so’z – sahrodagi; ohang va ma‘no vositasidla birikkan; ot+ot.