O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar:fonetika, leksika, so’zyaslishi, grammatika, morfologiyavasintaksis.

Boshlangichsinfo’quvchilarigaonatiliurgatishninglingvistikasoslari

Maktabdao’quvpredmetisifatidatilniurganishtiiizimitilningbarchatomonlarini, yanifonetikasi, leksikasi, suzyaslishivagrammatikasi (morfologiyavasintaksis)ninguzaroichkiborlanishlarigaasoslanadi.

Tilningbarchatomonlariuzaroboglanishiningkupkirraliligivamurakkabligi, ularningdialektikbirligi, avvalo, uningalokavazifasidanamoyonbuladi. Alokavositaligitilningmuximxususiyati, asosidir. Buvazifanitilningxarbirkismiboshkakismlarbilanuzaroboglanishdabajaradi. Xarbirsuzgaxosbulgantovushshaklikishilargaalokauchunimkoniyatyaratadi. Ammosuzningtovushkurilishi, shaklimazmunsizaklgatugrikelmaganidek, uzichayashamaydi. Istalgantovushlaryigindisiemas, balkima’lumma’nobildiradigantovushlaryigindisiginaalokamaksadigaxizmatkilishimumkin.

Ma’lumki, ma’nobildiradigantovushlaryigindisisuzdir. Tilninglugatboyligi, lsksikasifikrifodalash-uchunxizmatkiladiganuzigaxoskurilishmaterialidir.

Tilninglugatikanchalikboybulsaxamgrammatikasizuulikxisoblanadi. Tilninglugatboyligiuz-uzichaalokavazifasinibajarmaydi. Alokamaksadidaxizmatkilishuchunlugatboyligidagisuzlarbir-biribilangrammatikjixatdanuzaroboglanib, gaptuziladi. Manashutuzilgangaporkalifikrifodalanadi.

Tilningxarbirtomoniningxususiyatiundagitilbirliklarininguzigaxosligidanamoyonbuladi. Fonetikauchunbundaytilbirliginutk, tovushlari, fonemalar; leksikologiyauchunma’nosivakullanishinuktainazardansuz; grammatikauchunsuzshakllari, shuningdek, suzbirikmasivagap; suzyasalishiuchunmorfema, tuzilishivayasalishitarafidansuzxisoblanadi.

Suz, suzbirikmasivagapgrammatiktomondankupginaxususiyatlargaega. Suzninguzmorfemikkurilishi, uziningsuzyaslishturi, birorgrammatikkategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishikvaboshkalar), ma’lumsintaktikvazifasibor. Suzbirikmasixamsuzkabisuzuzgarishi (kuprokergashsuzuzgaradi) shakllarigaega. Gapuzkurilishigakurasuzdansifatjixatdanfarklanadi. suzuzialoxidakelgandamustakilma’noanglatmaydiganmorfemalardantuziladi, gapnitashkiletuvchikismlaresagapdantashkaridaxammustakilleksikma’nobildiradi, gaptarkibidaesauningma’nosiyanaoydinlashadi. Gapvasuzbirikmasi «kurilishmateriali» sifatidaxilma-xiltuzilgansuzdanfoydalanadi. Gapuchunkatorsintaktikxususiyatlar, shuningdsk, tugallanganoxangxamxarakterlidir.

Shundaykilib. tilningxarbirtomonininguzigaxosxususiyatinikuribchikishninguziularninguzaromunosabatini. bir-birigautishiningmurakkabliginita’kidlaydi. Tilshunoslikfanibulimlariurtasidagimunosabatlarxamshungauxshashmurakkabdir.

Fonetika,leksikologiyabilanxam, grammatikabilanxamboglanadi. Tovushlar, fonsmalar, buginlartildaaloxidaemas, balkima’lumleksikma’nobildiradigansuztarkibidayashaydi.

Fonetikaningsintaksisbilanboglanishi, xususan, xarbirgapdama’lumoxangdabulishidakurinadi. Grammatikvasemantikjixatdanboglangansuzlarmajmuasima’lumoxanggaegabulsaginagapxioblanadn. Bundagapningmazmunisuzlovchinpnggapdaifodalanganoxangigaboglikbuladi. Shundaykilib, oxanggapdasuztartibi, yordamchisuzlardanfondalanish, suzuzgartishlarbilanbirgagaptuzishusullaridanbirisifatidaxizmatkiladi.

Leksikologiyasuzyasalishibilanjipsboglanadi; birinchidan, tilninglugattarkibi, asosan, tildamavjudbulgansuzlardanyangisuzlaryasalishixisobigatuldirilib, boyibboradi; ikkchidan, yasalgansuzlarleksikma’nosiyasamanegizningmoddiyma’nosigaasoslanadi.

Morfologiyaleksikologiyavasuzyasalishibilanjipsboglangan. Morfologiya,asosan, suzninggrammatikxususiyatlariniurganadi. Suzninggrammatikma’nosidoimolsksikma’nosibilanbirganamoyonbuladn, shundayk.ilib, x.arbirsuz, birtomondan, shusuzgatsgishlibulganma’lumuzigaxosleksik-grammatikguruxningbelgilarinibildiradi, ikkinchitomondan, usuzninguzlsksikma’nosibuladi. Suzdagimanashuumumiybirlikmorfologiyada, lsksikadanajralmaganxolda, leksikaza­minidaurganiladi.

Suzuchunmuk,arrarmorfsmiktarkibiixaraktsrliibuliib, bungasuzginglsksikma’nosivak,atorgrammatikbelgilariboglik. buladi. Yangisuzkaysiusulbilanyasalmasin, udoimgrammatikshakllanadivauziningleksikma’nosibuladn. Xarbirsuzturkumidasuzyasalishiningxarakterlixususiyatlarnmavjud. Suz-ningmorfemiktarkibivayangisuzyasalishusullaritilshunoslikfaniningsuzyasalishibulimida, grammatikavalsksikologiyadanajratilmaganx.oldaurganiladi.

Morfologiyavasintaksisx.artomonlamau.zaroboglanadi. Morfologiyada, asosan, suzlarninggrammatikma’nosivauniifodalashshakllariurganiladi; sintaksisdasuzlarniuzaroboglanibsuzbirikmasivagapx.osilkilishusullari, shuningdsk, gapturlari, ularningmazmunivaishlatilishiurganiladi. Suzmorfologiyadaxam, sintaksisdaxamurganiladi, ammourganishob’sktix.arxilbuladi. Sintaksisningurganishobyektigapdir; undasuzgapyokisuzbirikmasidaboshkasuzlarbilanma’novagrammatikjixatdanboglanganx.oldaurganiladi. Mor­fologiyadasuzgapdantashkaridax.amurganilishimumkin; suzgamuayyanlsksik-grammatikguruxgakiradigansuzlarbilanuzaromunosabatinuktainazaridankaraladi. Morfologiyavasintaksisdasuzgabundayx.arxilyondashishularningbir-birigaboglikliginiinkoretmaydi, aksincha, ularsuzvagapninguzidayashaydi. Suzlarsuzuzgarishtizimigaegabulganitufayligaplaralokavazifasinibajaradi. Shaklyasalishivasuzyasalishimorfologiyadaurganiladi, ammogapdatatbik, etiladi, suzlarninguzaroboglanishk.oidalariniurganishesasintaksissoxasigataalluklidir.

Suzbirikmasitarkibidagisuzlarninguzaroboglanishusulinianiklashdashusuzbirikmasigakirgansuzturkuminiyengmorfologikxususiyatlarixisobgaolinadi. Bularmorfologiyavasintaksisdabir-biribilanboglikxoldaurganiladigantilxodisalariningayrimlaridir. Buanikmisollarmorfologiyavasintaksisbir-birinitakozokilsaxam, grammatikaningmustakilbulimiekaninita’kidlashuchunyetarli.

Keltirilganfikrlarboshlangichsinfo’quvchilarigapredmetlararoichkiboglanishnixmsobgaolganxrldaonatiliniurgatishmetodikasinibelgilaydi.

1.Tilningbarcha (leksik, fonetik, suzyasash, grammatik) tomonlario’zaroboglikliginivaularningxarbiriuzigaxosxususiyatlargaegaekaninixisobgaolib, o’quvchilartilniorgliuzlashtirishlariuchuntilningxarbirtomonixususiyatlarinivaularurtasidagiboglanishniuzlashtirishlarizarur.

1-4-sinflardaonatiliniurganishtizimifonetika, leksikologiya, suzyasalishivagrammatikaninguzaroboglanishimoxiyatinixisobgaolganxoldatuziladi. Buxoldasturmateriallariniurganishtartibinibelgilashdaxam, ta’limiazmunini (dasturbulimlariurtasidagiuzviyboglanishni ) aniklashdaxamxisobgaolinadi.

2. Tilningbarchatomonlariningbir-birigata’siriuningalokavazifasidanamoyonbuladi. Tilningasosiybirligisifatidaaookamaksadidasuznitugritalaffkzkilishyokiyozish,shktildasuzlashuvchibarchakishilargabirxildatushunarlibulishi, gapdagrammatiktomondantugrituzilishikerak.

Shularnixisobgaolib, kichikyoshdagio’quvchilartilningtalaffuzi, grafik, leksik, suzyasalishivagrammatiktomonlarininguxaroboglanishimoxiyatinitushunishlariuchundasturmaterialiniurganishdatilningalokavazifasiyetakchiekaninazardatutiladi,ya’nikishilarbilanalokaxarayonidatilningbarchatomonlaribirgalikdafpydalanishixisobgaolinadi.

O’quvchilardakuzatish, muximnarsalarnisezishkunikmalarinishakllantirish, atrof-muxitxakidagibilimlariniboyitishbilanbirpaytdaularningnutkiniustirishvazifasixamamalgaoshiriladi.