O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi respublika ta’lim markazi uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturlari

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Bayramingiz qutlug‘ bo‘lsin. 2. Salom maktab. 3. Vatanni suymak. 4. Vatan mo‘tabardir. 5. Ona – Vatan. 6. Toshkentim – onam. 7. Mustaqillik ahillikdan. 8. Matonatli ustoz. 9. Til qudrati. 10. Ona tilim. 11. Vatan iftixori. 12.O‘qituvchining o‘gitlari.

2. Xalq og‘zaki ijodi (17 soat)

Bu bo‘limda xalq og‘zaki ijodiga oid qo‘shiq, ertak, masal, maqol, latifa, topishmoqlar kiritilgan. Ular orqali o‘quvchilarga xalqning orzu – umidlari, do‘stlik, ahillik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, halollik, fazilatlari ulug‘lanishi, salbiy xislatlarning qoralanishi uqtiriladi.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Qo‘shiq. 2. Botir mergan va chaqimchi. 3. Halollik. 4. Donishmand yigit.

5. Qaysar buzoqcha. 6. Chumoli va tipratikan.

3. Kuz manzarasi va mehnat (14 soat)

Mazkur bo‘limda yurtimizning o‘ziga xos kuzgi tabiat manzarasi, kishilar mehnati, mehnat tufayli shahar-qishloqlarning obod bo‘lishi, mehnat zavqi, milliy urf-odatlarimiz, she’r, hikoya, rivoyatlar aks ettirilgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Oltin kuz. 3. Kuz kelganda. 4. So‘nggi axborot. 5. Olma. 6. Mehrjon sayli. 7. Qo‘riqchining sabog‘i. 8. Bebaho boylik. 9. Ilmli ming yashar. 10. Xazonchinak. 11. Qo‘shterak.
   

4. O‘tmishni o‘rganish – burchimiz (13 soat)

Bo‘limda ona – Vatanimizning buyuk o‘tmishi, ajdodlarimizning Vatan va xalq uchun jon fido qilganliklari haqidagi adabiy – badiiy asarlar: she’r, hikoya, ertak va afsonalar kiritilgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Toshkent. 2. Jaloliddin Manguberdi. 3. Mehnatkash qiz. 4. O‘g‘lon. 5. Kitob.6. Bola Alisher. 7. Cho‘pon yigit Shiroq. 8. Oltmish gaz arqon.

5. Kumush qish (6 soat )

Ushbu bo‘limdan qish manzarasi, tabiati, hayvonlarning qishki hayoti, kishilar mehnati, bolalarning qishki o‘yinlari, yangi yil bayrami haqidagi adabiy – badiiy asarlar o‘rin olgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Qish. 2. Birinchi qor. 3. Bosh kitob. 4. Qish zavqi. 5. Chana. 6. Ayamajiz.

7. Qish ertagi. 8. Yangi yil archasiga.

6. Vatan himoyachilari (6 soat )

Bo‘limga shoir va yozuvchilarning istiqlol, vatanimiz himoyachilarining vatan oldidagi o‘z burchlarini qanday o‘tayotganliklari, ona yurtga bo‘lgan tengsiz sadoqatlari, Qurolli kuchlar safida harbiy xizmatni o‘tash har bir o‘g‘il bolaning yuksak yigitlik burchi ekanligi haqidagi adabiy – badiiy asarlar kiritilgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1.O‘zbekiston posbonlari. 2. Bugun bolamiz, ertaga askar bo‘lamiz. 3.Dunyoni saqlar bolalar. 4. Bobonur. 5. Botir askarcha. 6. Istiqlolga sharaf – shon.

7. Orzular qanotida (10 soat )

Bo‘limda o‘zbek shoir va yozuvchilarining kichik yoshdagi tengqurlar hayoti, ularning qiziqishlari, orzu – umidlari, do‘stligi, odob – axloqi, kattalar va biri- birlariga yordamlari, ustoz va shogird munosabatlari yoritilgan, adabiy – badiiy asarlari o‘rin olgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Biz – istiqlol farzandlarimiz. 2. Yaxshilik. 3. Kompyuter olami. 4. “Istiqlol” kemasi. 5. Sayyoralar. 6. Sohiba kimdan xafa? 7. Ikki qiz.
   

8. Barakalla, bo‘tam. 9. Jigarlarga tilaklarim.

8. Ulug‘lardan o‘rganmoq – oqillik (18 soat )

Mazkur bo‘limga o‘quvchilarni o‘tmishda yashab xalqi va Vatani uchun, ma’rifat rivoji uchun xizmat qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan allomalarning bolaliklari, bolalikdagi qiziqishlari, jasoratlari, kasb–hunar, bilim egallash yo‘lidagi sa’y-harakatlari xalqqa ko‘rsatgan g‘amxo‘rliklari, yurt obodonchiligidagi xizmatlari to‘g‘risidagi fikrlar kiritilgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Hisob ilmidagi yangilik. 2. Ibn Sinoning shogirdlari. 3. Elim deb, yurtim deb yashagan inson. 4. Sohibqiron Temur bobo. 5. Donolarning donosi. 6. Zahiriddin Muhammad Bobur. 7. Saylda. 8. Hotami toyi.
   

9. Keldi bahor - gulbahor (11 soat )

Bu bo‘limda bahor tabiati, bu faslning go‘zalligi, kishilar mehnati, Navro‘z bayrami, bahor faslidagi bayramlar, insonlarining tabiat bilan o‘zaro munosabati, jonivorlarning hayoti haqidagi asarlar berilgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Erta bahor. 2. Bahor yaqin. 3. Tabiat bilan suhbat. 4. Boychechak. 5. Quyoncha. 6. Bayramingiz muborak. 7. Ko‘klam yomg‘iri. 8. Varrak. 9. Qaldirg‘och. 10. Navro‘z – yurtim bayrami. 11. Yurtim kamoli. 12. Daraxtlarni oqlaganda. 13. Lola.

10. Tabiatni asrang va seving (6 soat)

Ushbu bo‘limdan tabiat va uning insonlarga xizmat qilishi, o‘lkamiz tabiati, ona-yurtimiz, uning boyliklarini asrash, o‘simliklar, dov-daraxtlar, hayvonot olami va parrandalarga g‘amxo‘rlik qilish to‘g‘risidagi asarlar o‘rin olgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Ona tabiat. 2. Yer sevarni – el sevar. 3. Suhbat. 4. Non haqida. 5. Soy suvi haqida ertak.
   

11. Go‘zal fazilat – inson husni (20 soat)

Bu bo‘limdan chidamli, mehrli, g‘ayratli bo‘lish, ota-onalar mehnatini qadrlash, odob, do‘stlik, ahillik hunar egallash, tejamkorlikning foydasi haqidagi asarlar, noahillik, manmanlik hamda shoshqaloqlikning yomon oqibatlarga olib kelishi ifodalangan matnlar joy olgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Onani rozi qilish haqida. 2. Ota – onani hurmatlash haqida. 3. Bobur va Humoyun. 4. Ota-ona duosi. 5. Ona mehri. 6. Yordam berdi. 7. Qalamning o‘kinchi. 8. Hassa. 9. Kamtarlik haqida. 10. Chin o‘rtoq. 11. Do‘stlar. 12. Noaqillik oqibati. 13. Bahs. 14. Bobongiz xafa bo‘lsalar maylimi? 15. Yaxshilik yerda qolmas. 16. Hunarni sev.
   

12. 9 may - Xotira va Qadrlash kuni (4 soat)

Bu bo‘limda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni bilan 9 may-Xotira va Qadrlash kuni deb e’lon qilinganligi, ushbu qutlug‘ kunda ustozlar, qarindosh – urug‘lar, yolg‘iz qariyalar holidan xabar olish, ularga uy ishlarida ko‘maklashish, betob insonlarga beminnat yordam berish, xayru saxovatli bo‘lish haqidagi adabiy – badiiy asarlar berilgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Eng muqaddas kun. 2. Yurtim, ado bo‘lmas armonlaring bor. 3. E’zoz. 4. Mag‘zi shirin.
   

13. Yoz fasli – soz fasl (6 soat)

Bu bo‘limda yoz manzarasi, yozning noz-ne’matlarga boyligi, yozda kishilarning dala va bog‘larda mehnat qilishi, jonivorlar, qushlar, hasharotlar hayoti, bolalarning ko‘ngilli dam olishi, yozgi o‘yinlari yoritilgan badiiy asarlar kiritilgan.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Yoz. 2. Yo‘lda. 3. O‘ktam avlod. 4. Gulzorda.5. Quvnoq o‘tsin ta’tilingiz.

O‘qish ko‘nikmasi:

So‘zlarni butunicha sidirg‘a o‘qish; matn mazmunini ongli o‘zlashtirish; hikoyadagi voqea – hodisalarining izchilligini belgilashda, o‘zaro bog‘lanish, tasviriy vositalarni matnda qo‘llanishini bilish; maqol va iboralarda so‘zlarni to‘g‘ri tanlay olish; mavzuni adabiy tilda talaffuz etishga o‘rgatish.

Sinfdan tashqari o‘qish va nutq o‘stirish (17 soat)

Sinfdan tashqari o‘qish o‘quv dasturi bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun o‘quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish talab etiladi. O‘quvchilarda kitobga havas uyg‘otishda har bir bolaga yakka tartibda yondashish, shaxsiy qiziqishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir.

Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari ikki haftada bir marta o‘tkaziladi va o‘qish uchun ajratilgan soatlardan foydalaniladi. Badiiy – adabiy asarlar mustaqil ravishda va izchil o‘qib borilsa o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga xizmat qiladi.

Sinfdan tashqari o‘qish tanish bo‘lmagan muallifning kitoblari muqovasi, titul varag‘i, kirish so‘zi, mundarijasi va suratlariga qarab asarning taqvimiy mazmunini aniqlash vazifasini amalga oshirishga xizmat qiladi.

Bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat hislarini uyg‘otish, ularning bog‘lanishli nutqini o‘stirish, adabiy– estetik tafakkurini yuksaltirish o‘qish darslarining tub mohiyatini tashkil etadi.

4 - SINF

O‘qish va nutq o‘stirish (170 soat)

Sinfda, sinfdan tashqari o‘qish va nutq o‘stirish

O‘qish mavzulari:

1. Istiqlolim - istiqbolim (6 soat)

Taniqli bolalar yozuvchilarining istiqlolga bag‘ishlangan asarlari, ularda xalqimiz hayoti va Vatanimiz taraqqiyotidagi jahonshumul ahamiyati aks ettirilgan asarlar tahlili. «Istiqlol farzandimiz» mavzusida ijodiy suhbat.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Mangulikka tatigulik kun. 2. Iqboli buyuksan. 3. Assalom, Neksiya!

2. O‘zbekiston - Vatanim manim (8 soat)

O‘zbekiston va uning viloyatlari, shahar va qishloqlarida yashovchi har bir kishi uchun Vatanning muqaddasligi, yurt obodligi, farovonligi xalqning kuch-qudrati, saxovatpeshaligi tufayli yuzaga kelgan to‘kin-sochinlik to‘g‘risida tushuncha berish, vatanning yagonaligi va unga bo‘lgan muhabbat tuyg‘usini uyg‘otish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Serquyosh o‘lka. 2. Dehqon bobo va o‘n uch bolakay qissasi.
   

3.Mardlik va aql yorug‘ligi. 4. Xarita.

3. Oltin kuz (6 soat)

Oltin fasl sifatida e’zozlanadigan kuzning inson va tabiat hayotida tutgan o‘rni to‘g‘risida hikoya qilingan asarlar. Tabiat quchog‘iga sayohat. «O‘lkamiz (qishlog‘imiz, shahrimiz) tabiati» mavzusida ijodiy insho.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. Saxovatli fasl. 2. Kuz. 3. Qovun sayli. 4. Dehqon.

4. Ma’naviyat — qalb quyoshi (11 soat)

Inson ma’naviyatini yuksaltirishga, ayniqsa, bolalarni ezgulikka muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan, axloq-odob me’zonlari xususida bahs yuritilgan asarlar, ularda axloq-odob, go‘zal insoniy fazilatlar to‘g‘risida muayyan tasavvur – tushuncha berish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Salomlashish odobi. 2. Odamdan nima qoladi? 3. Har kim ekkanini o‘rar.
   

4. Chaqimchiga “Mukofat”. 5. Omonatga xiyonat. 6. Ikki saxiy.

5. Xalq og‘zaki ijodi (28 soat)

Xalqimizning ming yillar mobaynida yaratgan sehrli-fantastik ertaklari, xalq dardi, istak-xohishi, orzu-umidlari ifodalangan qo‘shiqlar, bolalarning quvnoq o‘yin-qo‘shiqlari, hozirjavoblik, topqirlikni taqozo etadigan topishmoqlar, xalqning hayotiy xulosasi tarzida yuzaga kelgan purhikmat maqollar, sehr-jozibaga yo‘g‘rilgan rivoyatlarni o‘qish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Boychechak. 2. Oftob chiqdi olamga. 3. Xo‘p hayda. 4. Davlat. 5. Ilm afzal.
   

6. Ko‘zacha bilan tulki. 7. Ochko‘z boy. 8. Hiylagarning jazosi. 9. Ziyrak uch yigit. 10. Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak. 11. Laqma it. 12. Baqa bilan taqa.

6. Vatanimiz o‘tmishidan (9 soat)

Hikoya, rivoyat, she’r va hikmatlarda Vatanimiz tarixi, uning muqaddasligi, Abu Ali ibn Sino, Pahlavon Mahmud, Alisher Navoiy kabi buyuk ajdodlarimiz hayoti, xalqimiz bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘l to‘g‘risida hikoya qilish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Pahlavon va shoir. 2. Alisherning yoshligi. 3. Shum bola.
   
2. 
   Bolalik.
   

7. Kumush qish (5 soat)

Qish faslida, tabiatda sodir bo‘lgan o‘zgarishlar, qish zavqi tufayli totli tuyg‘ular ifodalangan she’r va hikoyalar, «Bizning qish» mavzusida insho yozish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Qor- to‘zg‘itar momiq par. 2. Rangin qorlar. 3. Qish. 4. Qor odamning sovg‘asi.
   

8. Nima yaxshiyu, nima yomon? (22 soat)

Badiiy - adabiy asarlarda insondagi yaxshi va yomon xulqlar, ularning oqibati, odamlar o‘rtasidagi mehr-muhabbat, halollik, poklik, to‘g‘riso‘zlik, samimiyat to‘g‘risida, ularda ma’naviy kamolot inson xulq-atvorida aks etishi, uning obro‘-e’tiborini oshirishi ezgu ishlarga yo‘naltirish, badiiy asarlarni o‘qish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Odobli bo‘lish osonmi? 2. Sharq hikoyasi. 3. Qodir bilan Sobir. 4. Nurxon bilan Burhon. 5. Xatosini tushungan bola. 6. To‘g‘riso‘z bola.
   

7. Qo‘rqoq. 8. Yaxshi bo‘ldi. 9. Chumchuq bilan chumoli. 10. Qush tili.

11. 
    Yomg‘ir.
    

9. Hayvonot olamida (11 soat)

She’r va hikoyalarda insonlarning eng yaqin do‘sti hayvonlarning va ularning yashash tarzi, o‘ziga xos hayoti, ona tabiat yaratgan mo‘jiza ekanligi, odamlarning ularga munosabatlarini bilish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Mo‘jiza. 2. Xatarli uchrashuv. 3. Ola buzoq. 4. Tushovli toy. 5. Jo‘ja.
   

6. Ayiqni yenggan cho‘pon. 7. Ko‘kyo‘l.

10. Zumrad bahor (13 soat)

Fasllar kelinchagi, yashash-yasharish fasli bo‘lgan bahor tabiati, uning kishilar hayotida tutgan o‘rni, dillarga beradigan zavq-shavqi to‘g‘risidagi she’r va hikoyalar, «Assalom, Navro‘z!» mavzusida ijodiy insho.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Bahor ta’rifida. 2. Bahor. 3. Jala darakchisi. 4. Erkacholning o‘rigi.
   

5. Navro‘z – bahor bayrami. 6. Saxiy bog‘bon. 7. Tut. 8. Buzilmagan uya.

11. Yashasin tinchlik, bor bo‘lsin do‘stlik (6 soat)

Hikoya va she’riy asarlarda insonning baxt-saodati, farovon turmush kechirishi faqat Vatanning kuch-qudrati, ona zamin saxovatiga bog‘liq bo‘lib qolmasdan, ayni paytda xalqlar o‘rtasida tinchlik-totuvlik, do‘stlik rishtalari haqida so‘z yuritish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Tinchlik qushi haqida men o‘qigan she’r.
   
2. 
   Shoira. 3. Do‘stlik. 4. Tinchlik nima?
   

12. Ajdodlarimiz - faxrimiz (9 soat)

Badiiy – adabiy asarlarda xalqimiz va Vatanimiz shon-shuhratini asrlar osha butun jahonga taratib kelayotgan benazir ajdodlarimizning o‘z e’tiqodlari yo‘lidagi fidoiyliklari, ularda umuminsoniy va milliy g‘urur to‘g‘risida, To‘maris, Najmiddin Kubro, Beruniy va boshqa vatandoshlarimizning vatan daxlsizligi hamda ilm- ma’rifat yo‘lidagi kurashlari haqidagi bilimlarga ega bo‘lish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   To‘maris. 2. Sulton Mahmud va Beruniy. 3. Tanbeh.
   

4. Navoiy bobomlar. 5. Rivoyat.

13. Jahon bolalar adabiyoti (9 soat)

Jahon bolalar adabiyotining G.Andersen, J.Svift, aka – uka Grimmlar, Ch.Aytmatov singari adabiyot namoyondalarining sehrli sarguzashtlarga boy, dunyodagi juda ko‘p tillarga tarjima qilingan asarlari va ularda bolalarga xos xususiyatlarning aks etishi.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Bolalar gurungi. 2. Bir xurmacha shavla. 3. Rustam. 4. Gulliverning sayohatlari. 5. Jimjiloq.
   

14. Yoz — o‘tadi soz (9 soat)

Bolalarning ta’til davomida ona-tabiat bilan yaqindan tanishadigan yoz faslining o‘ziga xos xususiyatlari, kishilarning yozdagi mehnatlari tasvirlangan she’r va hikoyalarni o‘qish.

O‘quvchilarning sinfda va mustaqil o‘qishlari lozim bo‘lgan asarlar:

1. 
   Yoz. 2. Non qaerdan keladi? 2. Oydin kecha. 3. Bobomning sovg‘asi.
   

4. Nihollarning nolasi. 5. Suv bilan suhbat. 6. Quyosh sevgan yurt.

O‘qish ko‘nikmasi:

Adabiy til talaffuzi qoidalariga rioya qilgan holda ongli, to‘g‘ri o‘qish; sinfda o‘qilgan asar yoki asardan parchani mustaqil tarzda ifodali o‘qish; o‘sha asar yoki parcha qanday mavzuga bag‘ishlanganini aniqlash; unda ishtirok etuvchi qahramonlarga munosabat bildirish; qahramonlarning fe’l-atvori, xatti-harakatlariga qarab ovoz ohangini o‘zgartirish; matndagi urg‘u tushadigan so‘zlarni aniqlash; to‘xtam o‘rinlarini ajratish; o‘quvchilarda mustaqil o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish.

Matn ustida ishlash

Asarda voqealarning bir-biri bilan uzviy bog‘liq holda asta-sekin rivojlanib borishini, matn qismlarining mazmunan bog‘liqligini mustaqil belgilay olish; asar tahlilida matndan misollar tanlay olish; asar qahramonlarining xatti-harakatlarini baholash; ularga o‘z munosabatini bildirish; murakkab bo‘lmagan asardan asosiy fikr (g‘oya)ni ajrata olish; o‘qishga bog‘liq holda nutq ko‘nikmalarining shakllanishini ta’minlash.

Badiiy matndagi so‘z ma’nolarini farqlash. Tanlab o‘qish, matndan asar qahramonlari, tabiat manzarasini ifodalash uchun zarur bo‘lgan so‘z va iboralarni topa olish. Nasriy asar mazmunini to‘liq, qisqartirib, shaxsini o‘zgartirib hikoya qilish. Ijodiy hikoyalar tuzish va ularga mos sarlavha topib qo‘yish, o‘qigan asarlari muallifi va nomlarini ayta olish, badiiy asarlarni bir-biri bilan taqqoslash, muayyan xulosalar chiqarish, darslikdagi savol va topshiriqlar ustida mustaqil ishlash, mundarijadan foydalanish, rasmlar asosida og‘zaki va yozma hikoyalar tuzish.

Sinfdan tashqari o‘qish va nutq o‘stirish (17 soat)

Sinfdan tashqari o‘qish o‘quv dasturi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, unda ko‘zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o‘quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish talab etiladi. O‘quvchilarda kitobga havas uyg‘otishda har bir bolaga yakka tartibda yondoshish, shaxsiy qiziqishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir.

Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari ikki haftada bir marta o‘tkaziladi va o‘qish uchun ajratilgan soatlardan foydalaniladi. Badiiy – adabiy asarlar mustaqil ravishda va izchil o‘qib borilsa, o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga xizmat qiladi.

Sinfdan tashqari o‘qish, tanish bo‘lmagan muallifning kitoblari ham muqovasi, titul varag‘i, kirish so‘zi, mundarijasi va suratlariga qarab asarning taqvimiy mazmunini aniqlash vazifasini amalga oshirishga xizmat qiladi.

Bolalarga ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat uyg‘otish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, adabiy– estetik tafakkurini yuksaltirish o‘qish darslarining tub mohiyatini tashkil etadi.

Matematika fanidan davlat ta’lim standarti

1. 
   Boshlang‘ich ta’limda matematika fanining maqsad va vazifalari
   

Boshlang‘ich maktabda matematika ta’limi o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, o‘z fikrlarini mustaqil bayon qila olish, egallagan bilimlarini ijtimoiy faoliyatlarida qo‘llash hamda ta’limning ikkinchi bosqichida o‘qishni davom ettirish uchun matematik tayyorgarlikni ta’minlashga xizmat qiladi.

Matematika bo‘yicha standart ko‘rsatkichlari o‘quvchilardaa 1 000 000 gacha bo‘lgan sonlar qatori va nol soni to‘g‘risida tasavvurni shakllantirish, puxta hisoblash ko‘nikmalarini hosil qilish, amaliy masalalarni yechishda natural sonlar va ular ustida arifmetik amallarni qo‘llay olishga o‘rgatish, eng sodda geometrik shakllar, ularni tekislikda tasvirlash xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lish hamda og‘zaki hisoblash va matematik munosabatlar belgilaridan foydalana olish malakasini hosil qilish nuqtai nazaridan izohlanadi.

2. Boshlang‘ich ta’limda matematikadan o‘qitilishi lozim bo‘lgan ta’lim mazmunining majburiy minimumi

Mazkur mazvularni o‘zlashtirish boshlang‘ich ta’lim bitiruvchisiga quyidagi imkoniyatlarni beradi:

Sonlar va hisoblashlar:

• 
  Narsalarni sanash. 1 dan 1 000 000 gacha ketma-ket kelgan sonlar qatori va nol soni, ularning nomi va yozilishi. Sinflar va xona birliklari.
  
• 
  Sonlar uchun “teng” , “katta” va “kichik” munosabatlari va ularning mos belgilar bilan yozilishi;
  
• 
  Sonlarni qo‘shish va ayirish amallari va ularga mos belgilar;
  
• 
  Qo‘shish jadvali, “... Ta ortiq”, “... Ta kam” munosabatlari;
  
• 
  Sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish amali hamda ularga mos belgilar.
  
• 
  Ko‘paytirish (karra) jadvali. “... Marta ortiq” va “... Marta kam”. Qoldiqli bo‘lish;
  
• 
  Nol ustida amallar;
  
• 
  Sonli ifodalarda amallarni bajarish tartibi. Qavs qatnashgan va qavs qatnashmagan sonli ifodalarning qiymatini topish;
  
• 
  Qo‘shishda qo‘shiluvchilar o‘rnini almashtirish. Ko‘paytirishda ko‘paytuvchilar o‘rnini almashtirish;
  
• 
  Qo‘shishda qo‘shiluvchilarni guruhlash. Ko‘paytirishda ko‘paytuvchilarni guruhlash. Yig‘indini songa va sonni yig‘indiga ko‘paytirish. Yig‘indini songa bo‘lish.
  
• 
  Sonlar ustida og‘zaki va yozma hisoblashlar. Hisoblashlarni bajarishda arifmetik amallarning xossalaridan foydalanish. Arifmetik amallarning noma’lum ikkinchi komponenti (tashkil etuvchisi)ni topish. Hisoblashlarning to‘g‘riligini tekshirish;
  
• 
  Sodda tenglamalar va ularning yechimi. Tenglamalarni yechish;
  
• 
  Uzunlik, massa va sig‘im kabi xususiyatlariga ko‘ra narsalarni taqqoslash va tartibga solish; uzunlik o‘lchov birliklari (millimetr, santimetr, ditsemetr, metr, kilometr). Massa o‘lchov birliklari (gramm, kilogramm, sentner, tonna). Sig‘im o‘lchov birligi (litr). Vaqt o‘lchov birliklari (sekund, minut, soat, hafta, oy, yil, asr);
  
• 
  Harakat (bosib o‘tilgan yo‘l, vaqt, tezlik); ish (butun ishning hajmi, vaqt, mehnat unumdorligi); savdo-sotiq (tovar miqdori, uning narxi va umumiy qiymati) jarayonlarini aniqlaydigan kattaliklar orasidagi bog‘lanishlar;
  
• 
  “…va…”, “... Yoki...”, “agar… bo‘lsa, u holda … bo‘ladi” ko‘rinishidagi eng sodda mantiqiy ifodalar;
  
• 
  Turli sxemalar, jadvallar, qisqa yozuvlar va boshqa modellar asosida berilgan matnli masalalarni arifmetik usul bilan echish;
  

Fazoviy joylashishga doir munosabatlar.

• 
  yuqori – past, chap – o‘ng, usti – osti, yaqin – uzoq, oldida – orqasida, oldin-keyin, orasida va h.k. fazoviy munosabatlar;
  

Geometrik shaklllar

• 
  geometrik shakllar: nuqta, to‘g‘ri chiziq, kesma, burchak, ko‘pburchaklar, uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchaklar. aylana va doira, kub va shar. kesma uzunligini o‘lchash va berilgan uzunlikdagi kesmani yasash.
  
• 
  ko‘pburchak perimetrini hisoblash. geometrik shakl yuzi. yuz o‘lchov birliklari (santimetr kvadrat, ditsemetr kvadrat, metr kvadrat). to‘g‘ri to‘rtburchak yuzini hisoblash.
  

3. Boshlang‘ich maktab bitiruvchisining matematik tayyorgarligiga qo‘yiladigan minimal talablar

Matematikani o‘rganish natijasida har bir o‘quvchi quyidagilarni

bilishi va tushunishi zarur:

• 
  1 dan 1 000 000 gacha bo‘lgan ketma-ket kelgan sonlar qatori haqida tasavvurga ega bo‘lish;
  
• 
  bir xonali sonlarni qo‘shish va mos ayirish jadvallarini yoddan bilish;
  
• 
  bir xonali sonlarni ko‘paytirish va mos bo‘lish jadvallarini yoddan bilish;
  
• 
  sonli ifodalarda amallarni ketma-ket bajarish qoidalarini bilish;
  

Bajara olishi zarur:

• 
  1 dan 1 000 000 gacha bo‘lgan sonlarni va nol sonini o‘qish, yozish va taqqoslash;
  
• 
  sonni xona qo‘shiluvchilarining yig‘indisi ko‘rinishida ifodalash;
  
• 
  o‘rganilgan matematik atamalardan o‘rnida foydalanish;
  
• 
  1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida amallarni og‘zaki bajarish;
  
• 
  1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida amallarni bajarishga keltiriladigan ko‘p xonali sonlar ustida amallarni og‘zaki bajarish;
  
• 
  1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida qoldiqli bo‘lishni bajarish;
  
• 
  ko‘p xonali sonlarni yozma qo‘shish va ayirish;
  
• 
  ko‘p xonali sonlarni bir va ikki xonali songa yozma ko‘paytirish va bo‘lish;
  
• 
  nol bilan hisoblashlarni bajarish;
  
• 
  2-3 amalli sonli (qavsli va qavssiz) ifodalarning qiymatini topish;
  
• 
  bajarilgan hisoblashlar to‘g‘riligini tekshira olish;
  
• 
  sodda tenglamalarni yechish;
  
• 
  matnli (ikkitadan ko‘p bo‘lmagan amallarni bajarish bilan yechiladigan) masalalarni yechish;
  
• 
  berilgan uzunlikka ega bo‘lgan kesmani chizg‘ich yordamida chizish, berilgan kesma uzunligini o‘lchash;
  
• 
  o‘rganilgan geometrik shakllarni tanish va ularni (chizg‘ich yordamida yoki qo‘lda) katakli qog‘ozga chizish;
  
• 
  to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadratning perimetrini hisoblash;
  
• 
  kattaliklarni ularning son qiymatlariga ko‘ra taqqoslash va ularni turli o‘lchov birliklarida ifodalash;
  

Orttirilgan bilim va ko‘nikmalardan amaliy faoliyatda va kundalik turmushda (quyidagi holatlarda) foydalanishi zarur:

• 
  o‘rab turgan atrof muhitida mo‘ljal (orientr) olish (manzilga yetib borish marshrutini rejalashtirish, harakatlanish yo‘lini tanlash va hokazo);
  
• 
  narsalarni turli xususiyatlari: uzunligi, yuzi, massasi, sig‘imi bo‘yicha taqqoslash va tartibga solish:
  
• 
  soat yordamida vaqtni aniqlash (soat va minutlarda);
  
• 
  kundalik turmush vaziyatlari (xarid, uzunliklarni o‘lchash, massani tortish va hokazo)ga oid masalalarni yechish;
  
• 
  buyumlarning o‘lchamlarini ko‘z bilan “chamalab” baholash;
  
• 
  turli geometrik shakllardan foydalanib mustaqil kichik konstruktorlik faoliyati elementlarini bajarish.