O'zbekiston Respublikasi xalq ta'limi vazirligi qo'qon davlat pedagogika instituti

• O'zbekiston Respublikasi xalq ta'limi vazirligi

• QO'QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

• Fizika-matematika fakul'teti

• IV-bosqich fizika va astranomiya guruh talabasi

• YULDASHEVA SANOBARning

• "AL va KHK larda fizikaning termodinamika asoslari bobini

• Ilmiy rahbar: f.-m.f.n.dotsent I.M.Kokanbayev

• TAQDIMOTI

• o'qitishda didaktik metodlardan foydalanish uslubi mavzusidagi

M U N D A R I J A

• M U N D A R I J A
• Kirish
• 1-BOB Al VA KXKLARDA FIZIKA FANINI O’QITISHNING MAZMUNI
• §1.1Al va KXKlar uchun fizika fanidan DTS talablari.
• §1.2 Al va KXKlarda Termodinamika bo’limini mazmuni.
• 2-BOB TALABALARGA TERMODINAMIKA BOBIGA OID MAVZULARNI O’QITISHDA DIDAKTIK MATERILLARDAN FOYDALANISH
• §2.1 “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi.
• §2.2 “Qaytar va qaytmas jarayonlar Termodinamikaning ikkinchi qonun va uning talqini” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi.
• §2.3 “Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsipi. Sovutgich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining fiklari va ularni oshirish yo’llari. Karno sikli” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi.
• §2.4 “Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muxofazasi” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi.
• XULOSA .
• Foydalanilgan adabiyotlar.

O’zbekiston Respublikasi XTV ning 07.03.08 yildagi 2008 yilda uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’im tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko’tarish bo’yicha tadbirlarni ijrosini ta’minlash to’g’risidagi 60-sonli buyrug’ini bajarish yuzasidan AL va KHK larda fizika fanini o’qitishda didaktik materiallardan keng miqyosida foydalanish uslubiga katta e’tibor berganligi hozirgi kunning eng dolzarb masalasi hisoblanadi. Shu boisdan AL va KHK larda “Termodinamika asoslari” bobini o’qitishda didaktik materiallarni dars jarayoniga qo’llab darslarni tashkil qilish uslubini ishlab chiqish, ta’lim samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega deb hisoblayman.

• O’zbekiston Respublikasi XTV ning 07.03.08 yildagi 2008 yilda uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’im tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko’tarish bo’yicha tadbirlarni ijrosini ta’minlash to’g’risidagi 60-sonli buyrug’ini bajarish yuzasidan AL va KHK larda fizika fanini o’qitishda didaktik materiallardan keng miqyosida foydalanish uslubiga katta e’tibor berganligi hozirgi kunning eng dolzarb masalasi hisoblanadi. Shu boisdan AL va KHK larda “Termodinamika asoslari” bobini o’qitishda didaktik materiallarni dars jarayoniga qo’llab darslarni tashkil qilish uslubini ishlab chiqish, ta’lim samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega deb hisoblayman.

Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun “Fizika” fanidan o’quv dasturi

• Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun “Fizika” fanidan o’quv dasturi
• Ushbu o’quv dasturi Oliy va o’rta maxsus hamda Xalq ta’limi vazirliklarining 2003 yil 16 oktyabrdagi 256/151 – sonli qo’shma buyrug’i bilan tasdiqlangan va akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun fizika fanidan uzviylashgan o’quv dasturi sifatida uzliksiz ta’lim tizimiga joriy etish uchun tavsiya etilgan.
• Dasturning asosiy vazifasi:
• -akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida fizika kursining o’qitilish izchilligini ta’minlash;
• -fizik tushuncha, hodisa va qonunlarning uqtirish ketma-ketligida oddiydan murakkablikka qarab borish tizimini saqlash;
• -o’qituvchilar ta’lim berish jarayonining bir me’yorda bo’lishiga erishish;
• -o’qituvchining ish rejalarini tartibga tushirish;
• -oliy o’quv yurtiga kirish uchun zaruriy bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishdan iboratdir.

1.2 AL va KXK larda «Termodinamika asoslari» bo’limi quyidagilardan iborat. Termodinamika asoslari (6 soat) 1. Termodinamikaning birinchi qonuni. Izojarayonlarga termodinamikaning birinchi qonunini qo’llash. Adiabatik jarayon (2 soat) 2. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonuni va uning talqini. (2 soat) 3. Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsiplari. Sovutgich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining FIKlari va ularni oshirish yo’llari. Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiatni muxofaza qilish. (2 soat) Ko’rgazma v a tajribalar 1. Adiabatik kengayish va siqilishda temperaturaning o’zgarishi. 2. Diffuziya hodisasining qaytmasligi. 3. Issiqlik mashinasining tuzilishi va ishlashi (modelli).

• Talabalarga “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish
• Kirish
• Ta’lim jarayoni qonuniyatlari ya’ni fizikaviy qonuniyatlar va uni hossalarini o’rganishda hamda tadbiq etishda o’quv – biluv faoliyatini tadqiq qilishga yordam beruvchi barcha zarur vositalar va zamonaviy pedagogik tehnologiyalar o’qitishning didaktik materiallarni tashkil qiladi.
• Bu borada biz didaktik materiallardan foydalanishda quyidagicha ko’rgazmali vositalardan foydalanamiz.
• Didaktik materiallarga quyidagilar kiradi.
• Ko’rgazmali qurollar
• a) Chizmalar
• b) Rasmlar
• Texnik vositalar va kompyuter texnologiyasi
• a) Kompyuter (proektor)
• b) Kodoskop
• s) Vertual stendlar
• d) Elektron darslik
• Namoyishlar
• Tarqatma materiallar
• a) Savolnomalar
• b) Testlar

MAVZU”: Talabalarga “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish

• MAVZU”: Talabalarga “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish
• Asosiy tushuncha va atamalar.
• Termodinamikaning birinchi qonuni ; izoxorik jarayon; izobarik jarayon; Izotermik jarayon; adiabatik jarayon

Dars ishlanmasi

• I-dars
• Dars mavzusi : “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon”
• Dars vaqti : 80 minut

Darsning usuli : Ma’ruza suhbat

• Darsning usuli : Ma’ruza suhbat
• Darsning maqsadi :
• a) Ta’limiy maqsad : Talabalarga yangi mavzuni to’liq tushuntirib berish.
• b) Tarbiyaviy maqsadi : Talabalarni barkamol avlod ruhida tarbiyalash. Dars davomida talabalarga ahloqiy manaviy elementlarini singdirish
• s) Rivojlantiruvchi : Talabarlarga yangi bilim berish
• Dars materiallari va jihozlari
• Al va KXK lari uchun fizika kitobi (1-qism)
• Doska, bo’r
• Darsga tegishli bo’lgan plakatlar(4) va slaydlar(2) tarqatma materiallar, namoyish 4. kompyuter proyektor , kodoskop, elektron darslik.
• Asosiy tushuncha va atamalar.
• Termodinamikaning birinchi qonuni ; izoxorik jarayon; izobarik jarayon; Izotermik jarayon; adiabatik jarayon
• I. Tashkiliy qism : Salomlashish, Davomatni aniqlash, Manaviy va ma’rifiy qism.
• II.O’tgan darsni mustaxkamlash
• 1. Issiqlik sig’imi tushunchasi nima maqsadda kiritilgan?
• 2. Jismning issiqlik sig’imi deb nimaga aytiladi?
• 3. Issiqlik miqdori qanday aniqlanadi?
• 4. Noma’lum jismning solishtirma issiqlik sig’imining aniqlash formulasi qaysi?
• 5. Issiqlik sig’imining SI dagi birligi ?

III.Yangi mavzu bayoni :

• III.Yangi mavzu bayoni :
• Reja :
• 1. Termodinamikaning birinchi qonuni
• 2. Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlar uchun tadbig’i
• 3. Adiabatik jarayon

Termodinamikaning birinchi qonuni. Buning uchun qizdirilgan choynak misolini ko'raylik. Choynak olayotgan issiqlik miqdori ichidagi suvning qizishiga, ya'ni suvning ichki energiyasi ortishi ∆U va suv bug'lari choynak qopqog'ini ko'targanda tashqi kuchlarga qarshi (qopqoqning og'irlik kuchi) bajariladigan A ishga sarflanadi.

• Termodinamikaning birinchi qonuni. Buning uchun qizdirilgan choynak misolini ko'raylik. Choynak olayotgan issiqlik miqdori ichidagi suvning qizishiga, ya'ni suvning ichki energiyasi ortishi ∆U va suv bug'lari choynak qopqog'ini ko'targanda tashqi kuchlarga qarshi (qopqoqning og'irlik kuchi) bajariladigan A ishga sarflanadi.
• Bu jarayon uchun energiyaning saqlanish va aylanish qonuni:
• Q=∆U+A
• ko'rinishga ega bo'ladi. Bu termodinamikaning birinchi qonuni matematik ko'rinishidir.
• Jismga beriladigan issiqlik miqdori uning ichki energiya orttirishga va tashqi kuchlarga qarshi ish bajarishga sarflanadi

Izoxorik jarayon

• Izoxorik jarayon
• Izoxorik jarayon deb, gazning o’zgarmas xajmda bir xolatdan boshqa holatga o’tishiga aytiladi. Izoxorik jarayonni tasavvur qilish uchun ideal gazni berk idishda qamalgan deb faraz qillaylik. Silindrni va unga qamalgan gazni qizdiramiz. Gaz tashqi kuchlar ustidan ish bajara olmaydi. Termodinamikaning birinchi qonuniga ko’ra:
• Q=∆U+A
• Biroq A = 0. Shuning uchun izoxorik jarayonda gazning ichki energiyasini o’zgarishi gazga berilgan issiqlik miqdoriga teng:
• Q = ∆U.

Izobarik jarayon Izobarik jarayon deb, gazning o’zgarmas bosimda bir holatdan boshqa holatga o’tishiga aytiladi. Izobarik jarayonni amalga oshirish uchun porsheni erkin kuzg’ala oladigan silindrga gaz qamaymiz. Gaz qizdirilganda unga Q issiqlik miqdori beriladi. Termodinamikaning birinchi bosh qonuniga binoan sistemalarga berilgan energiya qisman sistemaning ichki - energiyasiga aylanadi xamda qisman porshenni siljitishda bajarilgan ishga sarf bo’ladi (mexanik energiyaga aylanadi): Q = ∆U + A.

Izotermik jarayon

• Izotermik jarayon
• Izotermik jarayon deb, o’zgarmas temperaturada gazning bir holatdan boshqa holatga o’tish jarayoniga aytiladi. Izotermik jarayonni amalga oshirish uchun gazni oson ko’zg’aluvchan porshenli silindr ichiga, silindrning o’zini esa qat’iy ravishda o’zgarmas temperatura (rasmda shtrixli chizik,) saqlanib turadigan — termostat ichiga joylashtiramiz.
• Gazni asta-sekin siqamiz. Bunda biz A ish bajaramiz. Termodinamikaning birinchi qonuniga binoan issiqlik miqdori quyidagiga teng bo’ladi:
• Q = ∆U+A.
• Gaz temperaturasi o’zgarmas bo’lgani uchun uning ichki energyasi xam o’zgarmas bo’ladi: U = const, ∆U= 0.
• Shuning uchun gaz ustida bajarilgan ish gaz termostatga berishi mumkin bo’lgan Q issiqlik miqdoriga teng:
• Q = A
• Shunday qilib, izotermik jarayonda gazga berilayotgan issiqlik miqdori gaz bajargan ishga teng.

Adiabatik jarayon.

• Adiabatik jarayon.
• Adiabatik jarayon deb, shunday jarayonga aytiladiki, bunda sistema issiqlik almashinuvi natijasida energiya olmaydi ham va energiya bermaydi ham. Boshqacha aytganda, adiabatik jarayonda
• Q = 0.

IV. Yangi mavzuni mustaxkamlash

• 1. Termodinamikaning birinchi qonuni
• 2. Izoxorik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni
• 3. Izobarik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni
• 4. Izotermik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni.
• 5. Adiabatik jarayon deb qanday jarayonga aytiladi
• 6. Adiabatik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni
• V. Yakunlash :
• a) Uyga vazifa berish
• b) Baholash

Xulosa

• 1–mavzuni yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. Ko’rgazmali qurollardan, chizmalar,4ta rasmlar 4ta (izoxorik, izobarik, izotermik jarayonlarga oid)dan. Texnik vositalardan kompyuter, (proektor), kodoskop slayt 1ta (termodinamikaning 1 – qonuni slayd)dan elektron darsliklardan, mavzuga oid formulalardan foydalandim. Namoyishni 2ta esa (adiabatik kengayish va siqilishda temperaturaning o’zgarishi) tajriba usulida foydalandim. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savolnomalardan foydalandim.

MAVZU: Talabalarga qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning 2-qonuni va uning talqini mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish.

• MAVZU: Talabalarga qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning 2-qonuni va uning talqini mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish.
• Reja :
• Qaytar jarayonlar.
• Qaytmas jarayonlar
• Termodinamikaning 2-qonuni
• Asosiy tushuncha va atamalar.
• Qaytar va qaytmas jarayonlar ; termodinamikaning 2-qonuni; 2-tur “perpertuum mobile”.

Faraz qilaylik, izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga o’tsin. Agar sistema o’z-o’zidan 2 xolatdan 1 xolatga qaytadigan va sistemada xech qanday boshqa o’zgarishlar sodir bo’lmaydigan teskari jarayon mavjud bo’lsa, u xolda 1→ 2 jarayon qaytar jarayon deb ataladi. Masalan, vakuumda osmaga osib qo’yilgan mayatnik ishqalanishsiz xarakat kilib, xolatdan 2 xolatga o’tadi (4-rasm), so’ngra xamma o’sha oraliq xolatlarni o’tib, yana 1- xolatga qaytadi.

• Faraz qilaylik, izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga o’tsin. Agar sistema o’z-o’zidan 2 xolatdan 1 xolatga qaytadigan va sistemada xech qanday boshqa o’zgarishlar sodir bo’lmaydigan teskari jarayon mavjud bo’lsa, u xolda 1→ 2 jarayon qaytar jarayon deb ataladi. Masalan, vakuumda osmaga osib qo’yilgan mayatnik ishqalanishsiz xarakat kilib, xolatdan 2 xolatga o’tadi (4-rasm), so’ngra xamma o’sha oraliq xolatlarni o’tib, yana 1- xolatga qaytadi.

Agar izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga o’tsa, 1→2 teskari jarayon sodir bo’lmaydi, buning natijasida sistema o’z-o’zidan dastlabki xolatiga shunday o’tsaki bunda sistemada xech qanday o’zgarishlar bo’lmasa, u holda 1→2 jarayonni qaytmas jarayon deb ataladi. Qaytmas jarayonlarga misollar keltiramiz. Bu avvalo issiqlik almashinish jarayonidir. Issiqlik issiqroq jismdan sovuqroq jismga o’tadi. Biroq, izolyatsiyalangan siste­mada issiqlik o’z-o’zidan teskari yo’nalishda o’ta olmaydi. Agar gazga katta xajm berilsa, kengayadi, biroq teskari jarayon — o’z-o’zidan siqilishi mumkin emas.

• Agar izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga o’tsa, 1→2 teskari jarayon sodir bo’lmaydi, buning natijasida sistema o’z-o’zidan dastlabki xolatiga shunday o’tsaki bunda sistemada xech qanday o’zgarishlar bo’lmasa, u holda 1→2 jarayonni qaytmas jarayon deb ataladi. Qaytmas jarayonlarga misollar keltiramiz. Bu avvalo issiqlik almashinish jarayonidir. Issiqlik issiqroq jismdan sovuqroq jismga o’tadi. Biroq, izolyatsiyalangan siste­mada issiqlik o’z-o’zidan teskari yo’nalishda o’ta olmaydi. Agar gazga katta xajm berilsa, kengayadi, biroq teskari jarayon — o’z-o’zidan siqilishi mumkin emas.

Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Bu qonunning bir nechta shakllari mavjud bo'lib, ularning eng soddasi Klauzius ta'rifini keltiramiz.

• Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Bu qonunning bir nechta shakllari mavjud bo'lib, ularning eng soddasi Klauzius ta'rifini keltiramiz.
• Issiqlik miqdori o'z-o'zidan past temperaturali jismdan yuqori temperaturali jismga o'tmaydi.
• Plank ta'rifi ham e'tiborga molik: tabiatda issiqlik miqdori tolaligicha ishga aylanadigan jarayon bo'lishi mumkin emas.
• Karno ta'rifi javob beradi: ideal issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti issiqlik beruvchi va issiqlik oluvchilarning tempraraturalari bilangina aniqlanadi.
• Termodinamikaning ikkinchi qonuni esa issiqlik miqdori faqat issiq jismdan sovuq jismga o 'z-o 'zidan o 'tishi mumkin, teskarisi uchun esa qo 'shimcha bajarish zarur deb ta'kidlaydi

Yangi mavzuni mustahkamlash.

• 1. Termodinamika birinchi qonunining ahamiyati nimada?
• 2. Termodinamikaning birinchi qonuni jarayonning ro'y berish yo'nalishini ko'rsata oladimi?
• 3.Termodinamika ik­kinchi qonunining ahamiyati nimada?
• 4. Issiqlik miqdori temperaturasi past jismdan temperaturasi yuqori jismga o'tadimi?
• 5. Ikkinchi tur „perpetuum mobile"ning g'oyasi nimadan iborat?

Xulosa

• 2 – mavzuni yani “Qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonuni va uning talqini” mavzusini yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. Rasmlar3ta kodoskopda1ta slayd (termodinamikaning 2 – qonuni slayd)dan ko’rsatiladi. Kompyuter (proektor), elektron darsliklardan, mavzuni yoritishda esa kodoskop (termodinamikaning 1–qonuni slayd)dan elektron darsliklardan. Namoyish 3ta mavzuni yoritishda tajribalardan foydalandim.

MAVZU: Issiqlik mashinasining ishlash prinsipi. Sovitkichlar va uning ishlash prinsipi. Issiqlik mashinasi. Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiatni muxofaza qilish.

• MAVZU: Issiqlik mashinasining ishlash prinsipi. Sovitkichlar va uning ishlash prinsipi. Issiqlik mashinasi. Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiatni muxofaza qilish.
• Reja:
• 1. Issiqlik mashinalari va ularning ishlash prinsipi.
• 2. Karno sikli .
• 3. Issiqlik mashinalarining foydali ish koeffisenti va uni oshirish yo’llari .
• Sovutkichlar va ularning ishlash prinsipi .
• O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiatni muxofaza qilish.
• Tayanch iboralar: issiqlik mashinasi , issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsenti , Karno sikli , sovitkichlar.ning foydali ish koeffitsienti va ularni oshirish yo’llari. Karno sikli

Issiqlik mashinasining ish prinsipi

Karno sikli. Kamo sikli ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayonlardan tashkil topgan (6- rasm). 1 — 2 jarayonda ideal gaz isitkich olingan issiqlik miqdori (Q1,) hisobiga izotermik kengayib, ish bajaradi. T= const bo'lganidan gazning ichki energiyasi o'zgarmaydi.

• Karno sikli. Kamo sikli ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayonlardan tashkil topgan (6- rasm). 1 — 2 jarayonda ideal gaz isitkich olingan issiqlik miqdori (Q1,) hisobiga izotermik kengayib, ish bajaradi. T= const bo'lganidan gazning ichki energiyasi o'zgarmaydi.
• 2,3 jarayonda gaz adiabatik kengayib, ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi. Chunki bu jarayonda gaz issiqlik miqdori olmaydi. 3—4 izotermik siqilishda ajraladigan barcha Q2 issiqlik miqdori sovitgichga uzatilib, ichki energiya o'zgarmaydi.
• 4— 1 adiabatik siqilishda bajangan ish gaz ichki energiyasining ortishiga sarflanadi. Shunday qilib, ideal gaz o'zining dastlabki holatiga qaytadi va ichki energiyasini tilklaydi. Sikl davomida ideal gaz isitkichdan Q1 issiqlik miqdorini oladi va sovitgichga Q2 issiqlik miqdori beradi. Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq, (Q1 — Q2 issiqlik miqdori ish bajarishga sarflanadi va sikl o'rab turgan yuzaga teng.

Karno sikli. Karno sikli ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayon-lardan tashkil topgan

• Karno sikli. Karno sikli ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayon-lardan tashkil topgan

• Shuningdek, Karno siklining FIK ni isitkichning T1 va sovitgichnii T2 temperaturalari orqali
• ham ifodalash mumkin:

• Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Issiqlik mashinasining yoki Karno siklining foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb quyidagi kattalikka aytiladi:

Sovitkichlar. Yuqorida qayd etilganidek, sovitkichlar teskari sikl prinsipida ishlaydi (7- rasm). Ish bajarish hisobiga sistemadan ma'lum miqdordagi issiqlik miqdori olinadi. Boshqacha aytganda, issiqlik miqdori sovuqroq jismdan issiqroq jismga o'tkaziladi va mashina sovitgichga aylanadi (8- rasm). Eng keng tarqalgan sovitish mashinasi, bu xo'jalik muzlatkichidir.

• Sovitkichlar. Yuqorida qayd etilganidek, sovitkichlar teskari sikl prinsipida ishlaydi (7- rasm). Ish bajarish hisobiga sistemadan ma'lum miqdordagi issiqlik miqdori olinadi. Boshqacha aytganda, issiqlik miqdori sovuqroq jismdan issiqroq jismga o'tkaziladi va mashina sovitgichga aylanadi (8- rasm). Eng keng tarqalgan sovitish mashinasi, bu xo'jalik muzlatkichidir.

Ichki yonish dvigateli. Ichki yonish dvigatelida isitkich va ishchi modda vazifasini yoqilg'i, sovitgich vazifasini esa atmosfera o'taydi. Odatda, yoqilg'i sifatida benzin, spirt,kerosin va dizel yoqilg'isi ishlatiladi. Maxsus qurilma (masalan, benzinli dvigatellarda karbyurator) yordamida yoqilg'i va havo aralashma ko'rinishida tayyorlanib, silindrga uzatiladi. Silindrda esa aralashma yonadi. Yonish mahsulotlari esa atmosferaga chiqarib tashlanadi

Karburatorli dvigatel

So’nggi yillarda barcha mamlakatlarda atrof-muxitni muxofaza qilishda juda katta e’tibor qilinmoqda. Atrofdagi xavoni ishlayotgan issiqlik dvigatellari bilan ifloslantirishni kamaytirish uchun:

• So’nggi yillarda barcha mamlakatlarda atrof-muxitni muxofaza qilishda juda katta e’tibor qilinmoqda. Atrofdagi xavoni ishlayotgan issiqlik dvigatellari bilan ifloslantirishni kamaytirish uchun:
• a) yonilg’ining to’laroq yonishini ta’minlash;
• b) elektrostantsiyalar va ichki yonuv dvigatellarining utxonalaridan ajralib chiqadigan gazlarni yaxshi tozalash;
• v) «tozaroq» yonilgini izlab topish zarur.
• yonilg’i to’la yonishi uchun ichki yonuv dvigatelining yonilgi aralashmasiga vodorod qo’shiladi, toshko’mirda ishlaydigan elektrostantsiyalarda esa ko’mirni maydalab ko’mir kukuniga aylantiriladi. Avtomobil dvigatellarida yonilg’i tula yonishi uchun 1 dvigatelning ishlash rejimi juda katta ahamiyatga ega.

Hozirgi paytda havoga kul, chang, qorakuya, zaharli gazlar chiqaradigan issiqlik elektr stansiyalari va boshqa korxonalarni tozalash qurilmalarisiz ishga tushirish taqiqlangan. Tabiatga ziyon keltiradigan korxonalar, odatda, shahar tashqarisida qurilmog'i kerak. Ko'kalamzorlashtirish ishlarining ko'lamini esa iloji boricha kengaytirish maqsadga muvofiqdir.

• Hozirgi paytda havoga kul, chang, qorakuya, zaharli gazlar chiqaradigan issiqlik elektr stansiyalari va boshqa korxonalarni tozalash qurilmalarisiz ishga tushirish taqiqlangan. Tabiatga ziyon keltiradigan korxonalar, odatda, shahar tashqarisida qurilmog'i kerak. Ko'kalamzorlashtirish ishlarining ko'lamini esa iloji boricha kengaytirish maqsadga muvofiqdir.

Nazorat savollari.

• Nazorat savollari.
• 1. Issiqlik mashinasi deb qanday qurilmaga aytiladi?
• 2. Issiqlik mashinasining ish prinsipi.
• 3. Issiqlik mashinasining tuzilishi.
• 4.Sikl deb nimaga aytiladi?
• 5.To'g'ri sikl deb qanday siklga aytiladi? Teskari sikl deb-chi?
• 6. Karno sikli deb nimaga aytiladi?
• 7. Karno siklida bajarilgan ish nimaga teng?
• 8. Yoqilg'ilarning ko'p ishlatilishi Yerdagi o'rtacha temperaturaning ko'tarilishiga olib kelmaydimi?

XULOSA

• 3–mavzuni yani “Issiqlik mashinalari va ularning ishlash prinsipi. Sovutich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining F.I.K lari va uarning oshirish yo’llari. Karno sikli. Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muhofazasi” mavzusi yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. Chizmalardan 3ta, rasm 2ta foydalandim. Kodoskop (“Issiqlik mashinalari” slayd)dan foydalandim. Namoyish1ta (issiqlik mashinasining modeli)dan foydalandim. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savollar, savolli kartochkalar tayyorladim va foydalandim.

BMI XULOSASI

• Men “Termodinamika asoslari bobida didaktik materiallardan foydalanish uslubi” mavzusini yozish jarayonida shunday xulosaga keldimki, didaktik materiallardan foydalanib o’tilgan dars talabalar bilim salohiyatini oshiradi.
• Demak, didaktika ta’lim usullari muammosini ham qamrab oladi. O’qituvchi biror predmet bo’yicha o’quvchilarning tizimli bilim olishini ta’minlash maqsadi sari intilar ma’lum ishlarning bajarilish namunasini ko’rsatadi. Ayni vaqtda u ta’limning barcha bosqichlarida o’quvchi rahbarligida tajriba va kuzatuvchilari asosida yangi bilimlarni o’zlashtiradi.
• Men bu BMI ni yozib tugatar ekanman “Termodinamika asoslari” bobini o’tgan bo’lsakda, yanada uni chuqurroq o’rgandim. Ushbu mavzuni yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim.Rasimlar 9 ta chizmalar 7ta kodoskopda slaydlar 3ta namoish 6ta Termodinamika asoslari bobida menga yoqqan mavzu “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabatik jarayon”. 1 – mavzu yani izoxorik, izobarik, izotermik, adiabatik jarayonlarga oid formulalar menga yoqdi.

• Foydalanilgan adabyotlar
• 1. A. Karimov. “Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” “Toshkent” 1998
• 2. I. A. Karimov. “Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz” “Toshkent”. 1999 y.
• 3. “Kichik biznes va xususisy tadbirkorlik yili” davlat dasturi. Toshkent. 2011y
• 4. N.N.Azizxo’jayeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Toshkent 2006
• 5. I.Kokanbayev, M.Yuldasheva, O.Salimov “Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta’lim va tarbiya: muammolar va yechimlar” Qo’qon-2008 yil.
• 6. A.G.G’aniyev, A..Avliyoquov. Fizikа. I qism. Аkаdеmik litsеy vа KHKlаr uchun darslik. Toshkent. “Oqituvchi”. 2007 y.
• 7. N.M. Shaxmayev, S.N. Shaxmayev, Sh.Shodiyev. Fizika. 10–sinf. Toshkent. 1996 y
• 8. О.Ахmаdjоnоv. Fizikа kursi.T.Z, O’qit, T, 1987 y.
• 9. I.Sаvеl’еv.Umumiy fizikа kursi.T.Z, 1980 g.
• 10. N.Sadriddinov, A.Rahimov. Fizika o’qitish uslubi asoslari. Toshkent. 2006 y.
• 11. V.G.Razumovskiy. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o’stirish. Toshkent. 1978 y
• 12. O.F. Kabardina, V.A.Orlova. Metodika fakultativnix zanyatiy po fizike. M. Pvosvesheniye. 1988 g.
• 13. M.Ismoilov, P.Xabibullayev. Fizika kursi 2000 y.
• 14. M.O’lmasova, J.Kamolov Fizika Toshkent. 1986 y.
• 15. A.K.Kikoin., I.K. Kikoin. Fizika Toshkent. 1973 y.
• 16. X.M.Abduvohidov., T.T.Turg’unov Amaliy fizika. Toshkent 1996 y.