O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi o’zbekiston milliy universiteti

1.2. Tuproq organik qismining kelib chiqishi, tarkibi va xossalari

Tuproqning organik qismi turli xildagi va tarkibidagi organik moddalardan tashkil topgan. Bu organik moddalar o’simliklar, jonivorlar va mikroorganizmlarning har xil darajada chirigan qoldiqlaridan hamda tuproqning o’ziga xos moddasi - gumus yig’indisidan iborat. Gumus murakkab kimyoviy tarkibli azot saqlovchi yuqori molekulyar modda kompleksi bo’lib, odatda qoramtir tusli va tuproqqa tekis singib ketgan hamda mineral qismi bilan juda mustahkam birikkan holatdir. Tuproqlar organik qismining tarkibi taxminan quyidagi nisbatda: gumus 85 foiz, o’simlik qoldiqlari 10 foiz, tuproq florasi va faunasi (tirik zamburug’ar, suv o’tlari, bakteriya va aktinomitsetlar, yomg’ir chuvalchanglari kabilar) 5 foiz chamasida bo’ladi [11].

Tuproqdagi organik moddalar manbai. Tuproqning yuzasi va butun profilida to’planadigan barcha o’simlik va hayvonot qoldiqlari organik moddalarning potensial manbai hisoblanadi hamda tuproq paydo bo’lish jarayonlarida aktiv qatnashadi. Tuproqdagi biomassa zahirasi, uning strukturasi, dinamikasi va tarkibi turli tabiiy zonalarda bir xil emas. Ayniqsa yashil o’simliklar eng ko’p biomassa to’plash imkoniyatiga ega. Ularning har yili to’playdigan biomassa umurtqasiz hayvonlar va mikroorganizmlarga nisbatan o’nlab, yuzlab marotaba, umurtqali hayvonlarga nisbatan esa bir necha ming marotaba ko’p.Shuning uchun ham tuproqdagi organik moddalarning asosiy qismi yashil o’simliklarning yer yuzasiga tushadigan qoldiqlari va ildizlari hisobiga bo’ladi (1.1.1 - jadval).

Ammo jonivorlar va mikroorganizmlar qoldiqlarining tarkibida oqsil moddalarning ko’p bo’lishi, tuproqda azotga boy organik moddalarning to’planishida muhim rol o’ynaydi.

Ilgari aytilgandek, turli o’simliklar formatsiyasi qoldiradigan, har yili to’planadigan organik modda (biomassasi) bir xil emas va gektariga o’rtacha 3,4 - 13,7 tannani, nam subtropik o’rmonlarida esa hatto 30 - 35 tonnani tashkil etadi.

Turli tabiiy -tuproq zonalarida quyidagi miqdorda o’simliklarning qoldiqlari to’planishi mumkin.

Tundra zonasida fitomassa zahirasi 150 dan 2500 g/m2 gacha o’zgarib, ildizlar massasi yer yuzasidagiga nisbatan 3 - 4 marta ko’p bo’ladi. Mikroorganizmlar biomassasi 10 - 15 g/m2, umurtqasiz hayvonlarniki 1 - 3, umurtqalilar (yer yuzasida) 0,01 g/m2 ni tashkil etadi.

O’rmon - tayga zonasining yuqori bonitetli o’rmonlarida fitomassa miqdori 25 - 40 ming g/m2 gacha ko’payadi. Ammo ildizlari hisobida to’planadigani 3 - 4 marta kam. O’rmon tuproqlarida mikroorganizmlar biomassasi 30 g/m2 ga yetadi; ular orasida zamburug’lar asosiy rol o’ynaydi. Umurtqasizlar biomassasi (g/m2): podzol tuproqlarda 2 - 3, chimli podzolda - 7 -12, o’rmon sur tuproqlarida 90 g/m2 gacha yetadi [17].

Dasht zonasi o’tsimon o’simliklari o’rmonlarga nisbatan kamroq biomassa (1200-2500 g/m2 ) to’playdi, ammo ildiz massasi 3-6 marta ko’p bo’ladi. Dasht tuproqlarining mikrofaunasi turlari ko’p va tarkibi xilma - xil: bunda zamburug’lar kamayib, sporali bakteriya va aktinomitsetlar hissasi ko’payadi. Umurtqasiz hayvonlar massasi ham ancha kamayib (12 - 16 g/m2), ular orasida yomg’ir chuvalchanglari ancha yaxshi faoliyat ko’rsatadi. Umurtqasiz hayvonlar bu zonada umumiy zoomassaning 98 foizini tashkil etadi.

Cho’l zonasida fitomassa zahirasi keskin kamayadi, ammo ildizmassasi ko’payadi va yer yuzasidagi organik moddalar hamda ildiz massasining nisbati 1:8 - 1:9 past bo’lsa, nam yetarli bo’lgan bahor vaqtlarida kuchayadi.

Tuproqda to’planadigan organik qoldiqlarning kimyoviy tarkibi ko’pincha nobud bo’lgan organizmlarning turlariga bog’liq.