O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi nаvоiy vilоyat pedаgоg kаdrlаrni qаytа tаyyorlаsh vа mаlаkаsini оshirish instituti

1. Nazariy qism. Amaliy bezak san’atining tarixiy va unda qo‘llaniladigan
shakllarning ramziy ma’nolari haqida ma’lumot berish.
O‘zbekistonning amaliy bezak san’atini go‘zal naqsh bezaklarisiz tasavvur etib
bo‘lmaydi. Bu san’at namunalarining eng oddiyidan tortib o‘ta murakkabida
ham, o‘lcham jihatidan mo‘jazlaridan tortib to mahobatli namunalarida ham
ramziy ma’no kasb etgan shakllarni ko‘rishimiz mumkin. Bundan nafis
bezaklarni bolalar o‘yinchoqlarida, beshiklar, sandiqlar, kursilar, stollar,
xontaxtalar, qutichalar, shaxmat taxtasi, otning egarlari, choyshab, belbog‘lar,
so‘zanalar, palaklar, kashtalar, gilam-kigizlar, zargarlik buyumlari, zardo‘zlik va
shu kabi badiiy hunarmandchilik namunalarida ko‘rishimiz mumkin. O‘zbek
ustalarining amaliy bezak san’atiga oid asarlarida xalq madaniyati va turmush
tarzi o‘z aksini topadi. San’atning bu turi juda qadimiy bo‘lib, asrlar osha
rivojlanib, takomillashib kelgan. Bizning davrimizda ham amaliy bezak san’ati
rivojlanib, takomillashib kelgan. Bizning davrimizda ham amaliy bezak san’ati
rivojlanib, shuhrati dunyoga mashhur bo‘lib bormoqda. Bu san’at namunalari
Samarand, Buxoro, Xiva, Toshkent kabi shaharlaridagi muzeylarning doimiy
ko‘rgazmasi (ekspozitsiyasi) dan joy olgan.
O‘zbek ustalarining amaliy bezak san’atida rand va naqsh ramziyligi alohida
o‘rin tutadi. Qaysi bir tasvirni olmaylik, uning zaminida albatta biron bir ramziy
ma’no bor.
Hozir faqat zardo‘zlik san’atining tarixi va unda qo‘llaniladigan ramziy
shaharlar xususida to‘xtalib o‘tamiz.
Zardo‘zlik o‘zbek xalqining keng tarqalgan amaliy bezak san’at turi bo‘lib,
markazi Buxoro shahri bo‘lgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, uning
dastlabki namunalari ilk o‘rta asrlar (eramizning VI-VII asrlari) ga tegishli
bo‘lgan. Zardo‘zlik san’ati XIX asrning oxirlarida Buxoro amirligining poytaxti
Buxoro shahrida rivoj topdi. Biroq, bu yerdagi ustaxonalarda etik, mahsi, to‘n,
belbog‘, do‘ppi kabi zar bilan bezatilgan kiyimlar faqat hukmdorlar, badavlat
kishilar, xorijiy elchilarga tortiq qilish uchun maxsus tayyorlangan edi.

---

48
Buxorolik mashhur ustalar Usta Salim, Usta Olimjon Majidov, Usta Fayzullo
G‘aybullayevlar yaratgan zardo‘zlik buyumlari hozirgi kunda dunyoning bir
qator muzeylarida saqlanadi. O‘zbekiston Davlat san’at muzeyi, O‘zbekiston xalq
amaliy san’ati muzeylarining ekspozitsiyalari orasida ham zardo‘zlik san’ati
namunalari bor.
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib bu san’at turi mamlakatimizning boshqa
hududlarida ham rivojlana boshladi. Endilikda Toshkent badiiy buyumlar
fabrikasida, xususiy fermalarda ishlab chiqarilayotgan so‘zanalar, zarchoponlar
turmushimizga yanada chuqurroq kirib bormoqda. Bugungi kunda kelin-
kuyovlar, to‘ybolalar, yubiliylar, ulkan yutuqqa erishganlarga zarchopon
kiydirish odat tusiga kirib bormoqda. Toshkentda o‘tkazilgan “Prezident Kubogi”
xalqaro tennis turnirining g‘oliblari ingiliz Tim Xemman, Shved Mark Ruzetskiy,
Rossiyalik Marta Safinlarga O‘zbekiston Prezidenti zarchopon kiydirdi.
Andijonlik bokschi Muhammadqodir Abdullayev Mustaqil O‘zbekiston tarixida
birinchi bor Olimpiada chempioni bo‘lib zarchopon kiyganida har bir
O‘zbekistonlikning g‘ururlanganligi amaliy san’atning bu turi o‘zbek xalqining
iftixoriga aylanganligidan dalolatdir.
Zardo‘zlik san’atida qo‘llaniladigan ramziy shakllar ham insonlar hayoti bilan
chambarchas bog‘liq. Undagi naqsh elementlaridan bodom, uzum, uzum gajagi,
paxta, buta, daraxt, turi shakldagi gullar, ko‘za va undagi buta, zirk butasida
gurunj, kungaboqar, majnuntol, novda va yaproq kabilarning shakllari
stilizatsiyalashtirilgan ko‘rinishda qo‘llaniladi.
Amaliy bezak san’atida, ayniqsa zardo‘zlikda bodom tasviri ko‘p qo‘llaniladi.
Chunki baxt – iqbol ramzi hisoblanadi. Unda bir oz cho‘zinchoqroq shakli
qalampir tasviri esa yomon ko‘zdan asrash maqsadida qo‘llaniladi. Anor esa
to‘kinchilik, ezgulikning ramziy tasviri sifatida ishlatiladi. Gulsafsar-osoyishtalik
va umrboqiylik, to‘lqinsimon gul poyasi boylik va farovonlik, novda va yaproqlar
esa to‘kinchilik va uyg‘onishni anglatadi. Yuqorida eslatib o‘tilgan ramziy
shakllar ko‘proq amaliy bezak san’atining zargarlik turida ishlatiladi.
O‘zbekiston naqsh ramzlari haqidagi ma’lumotni keyingi mavzuda davom
ettiramiz.