O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

Landshaftlardan regional foydalanish va turli salbiy tabiiy geografik 
jarayonlarning oldini olish yo`llari. 
Salbiy tabiiy geografik jarayonlarning 
jadalashishi asosan inson xo`jalik faoliyati bilan bog`liq. Tabiatga ta'sirning 
hamma turlarida me'yor bo`lishi kerak. Me'yorga rioya qilinsa tabiatda kuchli 
o`zgarishlar bo`lmaydi. Salbiy tabiiy jarayonlarning oldini olish va aholi yashashi 
uchun landshaftlarni optimallashtirish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish 
zarur deb hisoblaymiz; 
1) Turli zararkunanda hashoratlarga va begona o`tlarga qarshi ishlatiladigan 
kuchli pestitsidlardan voz kechish va boshqalaridan mumkin qadar kam ishlatish. 
Hozir O`zbekistonda 216 turdagi pestitlar ishlatilmoqda. Ayniqsa paxta bargini, olma 
va uzum, kartoshka uchun o`nlab kimyoviy preparatlar ishlatiladi. Masalan, 
uzumlarning zang kasaliga ilgari oltingugurt kukuni sepilar edi, hozir uning quvvati 
yetmagach Topaz, Bi58, Pyankuver, Karate va boshqalar ishlatiladi. Bu yangi 
preparatlarning asoratlari haqida hech narsa bilmaymiz. Biz ushbu kimyoviy 
preparatlar o`rniga biologik usullarni qo`llash (turli foydali hashoratlarni 
ko`paytirish, xalq-tajribalarini qo`llash - kechasi chiroq yoqish, daraxt tanalarini 
oqlash yoki moylash, achchiq o`simliklardan eritma tayyorlab sepish, kul va ohak 
aralashmalarini, aralashtirib sepish, turli parrandaning ko`payishi uchun sharoitlar 
berish va hokozo) maqsadga muvofiq deb bilamiz. 
2) Suv va shamol eroziyasini kamaytirish uchun qiyaligi 2-3
°
dan oshadigan 
yonbag`irlardagi ekinlarni jo`yaklar bilan yoki bostirib sug`orish o`rniga 

---

--
70 
tomchilatib sug`orishdan foydalanish. Tomchilatib yoki tomirga suv berib 
sug`orish juda katta suvni tejaydi, tuproqning suv bilan yuvilishini to`xtaydi 
hamda, tuzlarning migrasiyasi kamyadi. Umuman qiyaligi 2
°
va undan ortiq 
yonbag`irlarda uzumchilik va mevachilikni rivojlantirish zarur. Shamol 
eroziyasini kamaytirish uchun shamollarni to`sadigan ihota daraxtlarni 
ko`paytirish lozim. Umuman qiyaligi 20 dan oshadigan yerlardan sug`orma 
dehqonchilikda foydalanganda ilmiy asoslangan agrotexnik qoidalarga rioya 
qilinishi shart. 
3) Tog` oldi tekisliklari asosan yaylovchilikda foydalaniladi va yaylovlarning 
hamma joyida antropogen yuk yildan-yilga oshib bormoqda. Geobotaniklar hisoboti 
bo`yicha Oqtog` tizmasining janubiy yonbag`irlaridagi yaylovlarda 2,5 gektar yerga 
1 bosh qorako`1 qo`y to`g`ri kelishi kerak. Holbuki qishloqlar atroflarida 1 gektarga 
me'yorga nisbatan 10-15 baravar ortiq mollar boqilmoqda, natijada yirik qishloqlar, 
soylar, qo`y qo`tonlari atroflarida turli begona o`tlar ko`payib bormoqda. Masalan, 
qishloqlar atroflarida qo`ytikon, loxsha karrak, sariqtikon, yantoq, achchiq miya, 
qo`ziquloq, hazaraspanlar ko`payib ketgan. Qo`y qo`ralari atroflarida qiltiq, 
arpag`an, hazaraspanlar qalin o`simliklar guruhlarini hosil qigan. Bularning oldini 
olish uchun yaylovlardan bir tekisda foydalanish ba'zi yaylovlarga vaqti-vaqti bilan 
dam berish, zagon sistemasidan foydalanish lozim. Umumiy qoida har bir yaylovda 
sig`imidan ortiq miqdorda mollar boqilmasligi kerak. 
Tog` yonbag`irlarida daraxtlarning kesilishi, mol boqish tufayli tabiiy o`t 
qoplamining yo`qotilishi tuproq eroziyasini, surilmalarni kuchytirib yubordi. Bu 
jarayonlarning oldini olish uchun daraxt va butachalarni kesishni to`xtatish, 
fitomeliorativ ishlarni kuchaytirish, yonbag`irlardagi lyossimon jinslarni qirqmasdan 
turli qurilishlarni bajarish lozim. 
Kanallar va ariqlar qirg`oqlarining yemirilishi, o`pirilmalar, katta kanallar 
(Darg`om, Eski Anhor, Narpay, Tuyatotar, Shofrikon, Shohrud va boshqa.) 
qirg`oqlarida tez-tez ro`y beradi. Buning rivojlanishiga sabab qirg`oqlarga 
matorlar bilan suv chiqarib sug`orish hisoblanadi. Loyqa bosish, odatda katta 
pastqamliklar tagida ko`p kuzatiladi. Yonbag`irlarni sug`organda suv bilan yuvilgan 

---

71 
tuproqlarning mayda zarrachalari yuvilib pastqamlik tagida yoyiladi. Bu loyqa qotib 
taqirni ham hosil qiladi. Ekinlarga suvning ko`p berilishidan qirlar o`rtasidagi 
pastqamliklarda zax, botqoq yerlar hosil bo`lmoqda.