O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

Giyovanlik bolalar deviant xulq-atvorining shakllaridan biri sifatida 
Giyovandlik  deganda  eyforiya  holatini  keltirib  chiqaruvchi  moddalarga  ishtiyoq 
tushuniladi.  Eyforiya-haqiqiyahvolga  mos  kelmagan  holda  kayfiyatning  ko’tarinki 
bo’lishi  holatidir.  Giyovand  moddalarni  iste’mol  qilish  nafaqat  alohida  shaxsga  balki 
jamiyatga ham zarar keltiradi. 
Ijtimoiytibbiy sohada giyovand moddalarni iste’mol qilishning ikki turi mavjud: 1) 
giyovand giyovand moddalarni iste’mol qilishni o’z ixtiyori bilan chek qo’yishi mumkin 
bo’lgan holat, 2) u bu ishni qilishga qurbi yetmaydigan holat. Giyovandlikning  ijtimoiy 
pedagogik  yo’nalishda  o’rganish  uni  giyovandlikka  jismoniy  yoki  ruhiy  tobelik  bilan 
xarakterlanadigan deviant xulq-atvor shakli ekanligini aniqlasa bo’ladi. Bu tobelik bolani 
jismoniy yoki ruhiy ishdan chiqishiga, shaxsning  ijtimoiy adaptatsiyasiga olib keladi. 
Giyovandlikning  turlaridan  biri  taksikomaniya  hisoblanadi.  Taksikomaniyada 
giyovand modda o’rniga organizmga benzin kabi maishiy kimyo vositalar kiritiladi. 
Taksikomanlar  odatda  13-14  yoshli  o’smirlar  bo’lib,  ular  o’z  organizlarining 
zaharlanishi  oqibatlarini  tushuna  olishmaydi.  Taksikomaniyaning  xavfi  shundaki  bolalar 
organizm  zaharlanishi  natijasida  yo  nobud  bo’lishadi  yoki  shunga  olib  boruvchi 
harakatlar sodir etishadi. Taksikoman tirik qolgan taqdirda ham bola organizmiga zaharli 
moddalarning ta’siri juda yomon oqibatlar-nogironlik, aqlinorasolikka olib keladi. 
Giyovandlik hozirgi kunda quyidagi sabablarga ko’ra jiddiy muammo hisoblanadi: 
-o’smir yoshidagi giyovandlarning ommaviy ko’payishi. 
-qimmat  turuvchi  va  kuchli  ta’sir  ko’rsatuvchi  narkotik  moddalarni  iste’mol 
qilishning keng tarqalishi. 
-giyovand bolalar va o’smirlar  ijtimoiy maqomining o’zgarishi. 
Agar  5  yil  avval  bular  asosan  noxush  oilalarda  voyaga  yetgan  farzandlar  bo’lsa, 
hozirgi  kunda  giyovand  bolalar  va  o’smirlar  safi  yuqori  daromadli  oilalar  farzandlari 
bilan to’lib bormoqda. Bu  oilalardagi o’smirning moliyaviy erkinligi, yuqori bo’lmagan 

---

 
262 
axloqiy  normalar  alohida  yoshlar  submadaniyatini  shakllantirishga  olib  keldi.  U 
submadaniyatlarda  yetakchi  qadriyat  vazifasini  erkin  vaqt  o’tkazish  bajaradi.  Giyovand 
moddalar esa muayyan hayot tarzining xususiyati hisoblanadi. Mashhur dikotekalar, rok-
yulduzlar konsertlari giyovand moddalar iste’mol qilinadigan xavfli joylarga aylangan. 
Bugungi  kunda  garchi  bir  dozasi  uchun  narxi  50-150$  bo’lsa  ham  kokoin,  geroin, 
“ekstozi” tabletkalari kabi giyovand moddalarni iste’mol qilish katta xavf tug’dirmoqda. 
birinchi  iste’mol  qilish  bosqichi  “yarim  giyovandlik”  bosqichiga  aylanib  unda  o’smir 
turli narkotik vositalarni qayta-qayta iste’mol qila boshlaydi. Turli narkotiklarni iste’mol 
qilgan  o’smir  ularning  ichidan  birini  tanlab  oladi.  Bu  yerda  chetga  chiquvchi  xulq-
atvorning  kasallikka  aylanishi  haqida  gapirish  mumkin.  CHunki  kerakli  narkotik  turi 
tanlangach giyovandning avval ruhiy, so’ngra jismoniy tobeligi boshlanadi. 
O’smirlik  davrining  qiyinchiliklari  haqida  yuqorida  to’xtalib  o’tilgan  edi.  O’smir 
guruhlar o’z xususiyatlariga ega bo’lib, ular: 
-kattalarning g’amxo’rligiga qarshi chiqish 
-tengdoshlar  bilan  guruhlarga  birlashish  kabi  o’smir  xulq-atvor  reaksiyalari  bilan 
bog’liq. 
O’smirning giyovandlik xulq-atvori asosida ma’lum sabablar yotadi: 
1. shaxsning xarakteri ko’rsatkichlari 
2. ruhiy va jismoniy og’ishlar 
3. uning shaxsiyatiga turli omillar ta’siri: 
a)  biologik  omillar-narkotik  vositalarga  nisbatan  bag’rikenglik,  kasallik,  charchoq 
munosabati bilan giyovand moddalar qabul qilish; 
b)  ruhiy-eyforiya  holatini  boshdan  kechirishga  qiziqish,  o’zini  namoyon  qilishga 
intilish, ijobiy  ijtimoiy qiziqishlarning yo’qligi, ruhiyatning buzilishi; 
v) ijtimoiytengdoshlar guruhlari, moddaning ta’siri; 
d)  ijtimoiymadaniy  va  submadaniyatning  ta’siri-ba’zi  yoshlar  guruhlari 
narkotiklarni hayotning ajralmas bo’lagi deb hisoblashadi; 
e) yoshlarning givandlashuv muammolarini uzoq vaqt oshkor qilmasliklari; 
j)  sobiq  mafkuraviy  va  ijtimoiy  institutlarning  barham  topishi,  o’smirlarning  g’arb 
madaniyati bilan qiziqib qolishlari; 
z) narkotiklarga yetishish mumkinligi. 
YOshlar  giyovandigi  bilan  shug’ullanayotgan  pedagoglar  va  olimlar  o’smirlarning 
giyovand  moddalarni  iste’mol  qilishlari  sabablari  haqida  o’z  nazariyalarini  ilgari 
surmoqdalar. Bu nazariyalarning mazmuni va nomlanishi ular qaysi omillarni eng muhim 
deb hisoblashlariga ko’ra aniqlanadi. 
 
Programmalashtirish  nazariyasining  tarafdorlari  (G.A.SHichko,  E.I.Bextel, 
A.N.Mayurov,  S.N.SHeverdin,  F.G.Uglov,  A.A.Gabiani,  A.I.Durandina,  Dj.di  Djennaro  
va  boshqalar)  ijtimoiymadaniy  omilni  yaqqol  ajratib,  o’smir  spirtli  ichimlik,  giyovand 
moddalarni  iste’mol  qilishi  jamiyatda  keng  tarqalgan  ichish-chekish  an’analari,  spirtli 
ichimliklar  reklamasi,  atrofdagilarning  yomon  namunasi  oqibati  deb  hisoblashadi. 
Demak, o’quvchilarni informatsion va psixologikantialkogol himoya bilan qurollantirish 
lozim. 
 
 Ijtimoiy pedagogik qarovsizlik nazariyasi tarafdorlari (D.V.Kolesov, V.Guldman, 
M.Raytenberg, A.F.Boyko, B.S.Bratus va P.I.Sidirov) bolalar va o’smirlarning giyovand 
xulq-atvorini  mikro  ijtimoiy  muhitning  noxush  sharoitlari  va  o’smirning  psixologik 
xususiyatlari  keltirib  chiqaradi  deb  hisoblashadi.  Muammoning  yechimini  bu  nazariya 
tarafdorlari  o’quvchilarning    ijtimoiy  pedagogik  qarovsizliklarini  oldini  olishda  deb 
ko’rsatishadi. 

---

 
263 
 
Bulardan  kelib  chiqqan  holda  shunday  savol  tug’iladi-voyaga  yetmaganlarning 
giyovand  bo’lib  qolishlariga  nima  sabab  bo’lmoqda?  Bunda  hammasi  muayyan  bir 
shaxsga bog’liq. 
 
Giyovandlikning  nafaqat  o’zi,  balki  ashxs  rivojlanishi,  uning    ijtimoiy  hayotda 
ishtirok etishi uchun yomon oqibatlarni keltirib chiqarishi ham salbiy hodisadir. 
 
Giyovandlik oqibatlari 3 turga ajratiladi: biologik, ijtimoiypsixologik va jinoiy. 
 
Biologik  oqibatlarga  faollik,  shaxsning  quvvat  zahirasining  tushishi,  biologik 
ehtiyojlarning  kamayishi  (ovqat,  uyqu),  qarshilik  ko’rsatishning  pasayishi,  bola 
organizmining barbod bo’lishi kiradi. 
 
Ijtimoiy  psixologik  oqibatlarni  bolaning  axloqiy  degradatsiyasi  deb  xarakterlasak 
bo’ladi. Avval unda giyovand modda iste’mol qilishdan boshqa qiziqishlari va ehtiyojlari 
pasayadi,  so’ngra  umuman  yo’q  bo’lib  ketadi.  Giyovand  moddaga  qiziqish  butun 
hayotning o’rnini bosadi. Atrof-muhit giyovand tomonidan giyovand moddalarni topishni 
va  iste’mol  qilishni  og’irlashtiruvchi  va  yengillashtiruvchi  nuqtai  nazardan  baholanadi. 
Jamiyat  bilan  foydali    ijtimoiy  aloqalar  uziladi  (giyovand  do’stlaridan  ajraladi,  o’qishni 
xohlamaydi). Ruhiy qulay holat faqatgina giyovand  moddaning kerakli me’yori iste’mol 
qilinganda yuzaga kelishi mumkin. 
 
Giyovandlikning  jinoiy  oqibatlari  biologik  va  ijtimoiypsixologik  oqibatlar  bilan 
izohlanadi.  Bu  o’zaro  aloqaning  mexanizmi  quyidagi  ko’rinishga  ega.  Giyovand  o’z 
qiziqishi,  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  o’qishni  yoki  ishini  tashlashi  kerak.  CHunki 
uning  vaqti  faqat  giyovand  moddalar  izlash  bilan  o’tadi.  Ularni  doimiy  xarid  qilishga 
mablag’  yetishmaganligidan  giyovand  ularninoqonuniy  yo’l  bilan  qo’lga  kiritish 
yo’llarini  izlaydi  (o’g’irlik,  talon-taroj  orqali).  Pul  yo’q  bo’lgan  hollarda  narkoman  o’z 
maqsadiga yetishish uchun har nimaga xatto qotillikka ham tayyor bo’ladi.  
 
Narkotik  vositalarni  noqonuniy  ishlab  chiqarish,  qo’lga  kiritish,  saqlash  yoki 
sotish, bolalarni narkotik moddalar iste’mol qilishga undash, tarkibida narkotik moddalar 
bo’lgan o’simliklarni yetishtirish, narkotik iste’mol qilish uchun maxsus joylarni tashkil 
qilish bilan bog’liq jinoyatlar boshqa guruhga mansubdir. 
 
Giyovand  moddalarni iste’mol qiluvchi o’smirlarni aniqlash  muayyan qiyinchilik 
tug’diradi,  ularni  bevosita  davolash  bilan  tibbiy-narkologik  xizmat  ko’rsatuvchilar 
shug’ullanishadi,  ijtimoiypedagogning  maktabdagi  asosiy  faoliyati  narkomaniya 
profilaktikasidir. 
 
Milliy va xorij pedagogik adabiyotlarida zararli odatlar profilaktikasi masalalarini 
o’rganish  shuni  ko’rsatadiki,  yosh  avlodning  giyovandlikka  qarshi  tarbiyasi  masalasida 
ikki  asosiy  tendensiya  kuzatiladi:  axborot-faoliyat  yondoshuvi  (milliy  adabiyotlarda)  va 
axborot-faoliyat yondoshuvi (xorij amaliyotida). 
 
Axborot-faoliyat  yondoshuvi  tarbiyalanuvchining  o’zini  giyovandlikka  qarshi 
faoliyatga  jalb  qilish  orqali  giyovandlikka  qarshi  kurash  yuritishni  nazarda  tutadi 
(A..N.YAkushev, K.R.Ismagilov). 
 
Informatsion-emotsianal yondoshuvda axborot bilan bir qatorda ijtimoiypsixologik 
treningga ham katta e’tibor qaratiladi. 
 
Xorij  giyovandlikka  qarshi  tarbiyasida  faol  metodlarga  yetakchi  rol  topshirilib 
ularning  o’ziga  xos  xususiyati  faoliyat,  malaka  va  ko’nikmalarini  shakllantirishga 
qaratilganlikdir.  Bundan  kelib  chiqadiki,  ijtimoiypedagog  maktab  o’quvchilari  bilan 
birgalikda  giyovandlikka  qarshi  dasturni  ishlab  chiqayotganida  faol  metodlardan 
foydalanishi  lozim.  Bunday  zamonaviymetodlarga  giyovandlikka  qarshi  treninglar, 
o’yinlar kiradi. 

---

 
264 
 
Falsafa,  sotsiologiya  va  pedagogikada  o’yin  shaxs    ijtimoiy  individligini 
shakllantirish  ususli  hisoblanadi.  O’yin  nazariyachilari  bolalar  va  o’smirlar  yoshidagi 
o’yin  hayotga  tayyorgarlik  usullaridan  biri  hisoblanishini  tan  olishgan.  Uning  faoliyati 
boshqalar tajribasini o’zida sinab ko’rishning tayyor modeli hisoblanib, shaxsning aqli va 
xissiyotiga  ta’sir  qiladi  (A.S.Makarenko,  A.N.Leontev,  S.L.Rubinshteyn,  D.N.Uznadze 
va boshqalar).  
 
Uzoq  muddatli  o’yinlar  rolli  o’yinlarning  maxsus  turi  hisoblanib,  uning  asosiy 
xususiyatlari  ommaviylik,  muddatining  uzunligi,  o’yinning  real  haqiqatlar  bilan 
bog’lanib  ketishidir.  Uzoq  muddatli  o’yin  darsdan  tashqari  tadbir  sifatida  o’tkazilib, 
giyovandlikka  qarshi  xulq-atvor,  munosabat  shakllantirishga  qaratilgan.  Bu  o’yinni 
o’tkazishda  ijtimoiypedagogning  vazifasi  rollarni  tarbiyaviy  effekti  maksimal 
ta’minlaydigan  qilib  taqsimlashdir.  Xususan  pedagog  yoki  pedagoglar  guruhi  o’yinda 
qatnashishadi,  yuqori  sinf  o’quvchilari  pedagoglar  va  o’smirlar  o’rtasida  vositachi 
bo’lishadi.  
 
Ijtimoiypedagog  maktab  ta’lim  tarbiyasining  turli  yo’nalishlariga  moslab  o’yinni 
tashkillashtiradi. 
 
Ona-tili  va  adabiyoti,  tarix,  davlat  huquq  asoslari,  kimyo,  biologiya  darslariga 
o’quvchilar insho, bayon, diktant yozishadi, giyovandlikka qarshi kurash mavzusida nutq 
va referatlar bilan chiqish qilishadi. 
 
Sinfdan  tashqari  faoliyatlarida  ular  giyovandlikka  qarshi  qaratilgan  devoriy 
gazetalar, rasmlar tayyorlashadi. SHuningdek, intervyu metodi ham qo’llanilib, u nafaqat 
giyovand  shaxslardan,  balki  ularning  oila  a’zolari,  qo’shnilaridan  ham  olinadi.  Sinfdan 
tashqari  faoliyatda  ijtimoiypedagog  o’smirlarga  mahalliy  huquqni  muhofaza  qiluvchi,  
ijtimoiy,  tibbiy-narkologik  muassasalar  bilan  aloqalar  o’rnatishga  yordam  beradi. 
O’quvchilar  militsiya  va  narkologik  statistikani,  tumandagi  giyovandlik  vaziyatni 
o’rganishadi, bolalar uylariga borishadi. 
 
Barcha  to’plangan  materiallar  pedagog-tashkilotchi  qo’llariga  to’planadi  va  uzoq 
muddatli o’yinni yakunlaydigan teatli sahna ko’o’rinishi uchun ishlatiladi. Uzoq muddatli 
o’yin o’quvchilarning giyovandlikka qarshi faoliyati bilan ham bog’liq. Unda o’quvchilar 
mustaqil  ravishda  giyovandlikka  qarshi  adabiyotlarni  o’rganishadi,  referat  va  dokladlar 
tayyorlashadi,  giyovandlikka  qarshi  reydlarda  ishtirok  etishadi,  mahalliy  giyovandlik 
holatini o’rganish bo’yicha mustaqil tadqiqotlar olib borishadi.