2.1. reja Buxgalteriya schyotlari to’q’risida tushuncha
Korxona tashkilot va muassasalarda xo’jalik jarayoni ta'siri ostida hisobot davri ichida
juda ko’p xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladi. Buxgalteriya balansi.odoatda har oyda yoki
chorakda bir marta to’ziladi. Buxgalteriya balansini to’zish uchun ilgaridan ma'lum iqtisodiy
mazmuniga qarab sodir bo’layotgan xo’jalik operatsiyalarini guruhlashtirish zarurati tugiladi.
hisobot davrining oxirida har bir guruhdagi qoldiqni buxgalteriya balansining tegishli
moddalariga yozib kuyiladi.
Buxgalteriya schyotlari har bir mablag’ turi, ularning manbaalari, jarayonlar bo’yicha
ochilib, iqtisodiy mazmun jihatdan umumlashtirilib hisobga olib boriladi. Buxgalteriya
hisobi schyotlari uz to’zilishiga ko’ra karama-karshi ikki tomondan iborat. Bir tomoni
«debet» ikkinchi tomoni «kredit» deb ataladi. «Debet» so’zi lotincha bo’lib «u qarzdor» yoki
ko’payish degan ma'noni anglatadi. «Kredit» so’zi ham lotincha bo’lib «ishondi», qarzim bor
yoki kamayish degan ma'noni anglatadi.Bu suzlar buxgalteriya hisobi rivojlanishining
boshlangich davrlarida (XSh-asrlarda) qo’llanilgan bo’lib, usha davr munosabatlarini
ifodalagan. Xozirgi davrda ular uz ma'nolarini yukotgan bo’lib, faqat schyotlarning ung va
chap tomonlarini shartli ravishda belgilash uchun ishlatiladi. har bir schyotda hisobga olib
borilayotgan ob'ektning ko’payishi,ikkinchi tomondan esa kamayishi aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarini quyidagicha sxemada ko’rsatish mumkin.
Debet
Schyot nomi
Kredit
Buxgalteriya hisobining har bir schyoti quyidagima'lumotlarni o’zida aks etgiradi:
Oy boshidagi boshlangich qoldiq
Oy davomidagi debet va kredit obrotlar;
Oy oxiridagi qoldiq. (saldo)
Saldo-italiyancha suzdan olingan bo’lib «qoldiq» degan ma'noni bildiradi.
Schyotlarning debet va kredit tomonlaridagi oy davomidagi joriy yozuvlarni jami oborot deb
ataladi.
Buxgalteriya schyotlari schyotlar rejasida aks ettirilishiga ko’ra aktiv schyotlar, passiv
schyotlar va aralash schyotlarga bo’linadi. Schyotlar buxgalteriya balansi moddalariga qarab
ochiladi. Buxgalteriya balansining aktiv tomonidagi moddalarga nisbatan ochilgan schyotlar
aktiv deb ataladi. Buxgalteriya balansining passiv tomonidagi moddalarga nisbatan ochilgan
schyotlar passiv deb ataladi.
Aktiv schyotlarning tuzilishi kuyidagicha:
Aktiv schyotlarning boshlangich koldigi debet tomonda kursatiladi.
Mablaglarning kupayishi schetning debet oborotida aks ettiriladi;
Mablaglarning kamayishi schyotning kredit oborotida aks ettiriladi;
Aktiv schetlarning oy oxiridagi koldigi schetning debet tomonida yoki 0 ga teng buladi.
Aktiv schyotlarning kurinishi kuyidagicha
Debet
Aktiv schetning nomi
Kredit
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Oy boshiga
Boshlangich qoldiq
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Debet oborot yoki mablag’larning
ko’payishi (+) 1+2+3+4+5
Kredit oborot yoki
mablag’larning kamayishi
(-) 6+7+8+9
Oy oxiriga oxirgi qoldiq
Aktiv schyotlarda oy oxridagi oxirgi qoldiqni topish uchun, oy boshidagi boshlangich
qoldiqga debet oborot kushilib, kredit oborot ayriladi. Bu quyidagi formulada aks ettiriladi.
OKA=BK + DO-KO
Bunda OKA-Oy oxiriga koldi? aktiv yoki oxirgi koldi? aktiv
BK-oy boshiga boshlang’ich qoldiq
DO-debet oborot
KO-kredit oborot
Misol: hisob kitob rakamining oy boshidagi boshlangich koldigi 150000 sum. Oy davomida
kuyidagi xo’jalik operatsiyalari amalga oshirilgan.
1. Mol yetkazib beruvchi tashkilotlardan ijara puli to’landi
50000 sum;
2. Tayyor mahsulotlarni sotilgan puli o’tkazildi 100000 sum;
3. Kassadagi ortikcha pul hisob kitob rakamiga o’tkazildi 25000
sum;
4. Bankdan qisqa muddatli kredit olindi 175000 sum
5. hisob kitob rakamidan kassaga ish haqi tarkatish uchun nakd pul olindi 200000 sum
6. Hisob kitob rakamidan byudjetga pul to’landi 20000 sum
7. Xissob kitob rakamidan qisqa muddatli kredit to’landi 100000 sum
Buning sxemasi kuyidagicha buladi.
Debet hisob kitob rakami 51-schyot Kredit
BK. 150000
1.operatsiya 50000
2.operatsiya 100000
3.operatsiya 25000
4.operatsiya 175000
5.operatsiya 200000
6.operatsiya 20000
7.operatsiya 100000
DO. Jami(1+2+3+4) 350000
KO. Jami (5+6+7) 320000
O+A180000
Formula bo’yicha hisoblaganimizda
OKA+B K+DO-KO+150000+350000-320000= 180000
Passiv schyotlarning to’zilishi quyidagilar:
Passiv schyotlarning boshlangich qoldig’i kredit tomonda ko’rsatiladi;
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Mablag’’larning ko’payishi schyotning kredit oborotida aks ettiriladi;
Mablag’’larning kamayishi schyotning debet oborotida aks ettiriladi;
Passiv schyotlarninig oy oxiridagi qoldigi schyotning kredit tomonida yoki 0 ga tent bo’ladi.
Passiv schyotlarning ko’rinishi quyidagicha
Oy boshiga
Boshlangich koldi?
5.
6.
7.
1.
2.
3.
4.
Debet oborot yoki mablag’larning
kamayishi (-) 5+6+7
Kredit oborot yoki mablag’larning
ko’payishi(+) 1+2+3+4
Oy oxiriga oxirgi qoldiq
Passiv schyotlarda oy oxridagi oxirgi qoldiqni topish uchun, oy boshidagi boshlangich
qoldiqga kredit oborot qo’shilib, debet oborot ayriladi. Bu quyidagi formulada aks ettiriladi.
OKP+BK + KO - DO
Bunda OKP-Oy oxiriga qoldiq passiv yoki oxirgi qoldiq passiv
BK-oy boshiga boshlangich qoldiq
KO-kredit oborot
DO-debet oborot
Misol: Byudjet bilna hisob kitoblar schyotining oy boshidagi boshlangich qoldig’i 50000
so’m. Oy davomida quyidagi xo’jalik operatsiyalari amalga oshirilgan
1.Asosiy ishlab chiqarishda qatnashuvchi ishchi va xodimlarning hisoblangan ish haqlaridan
35000 so’m daromad solig’i ushlandi.
2.Yordamchi ishlab chiqarishda qatnashuvchi ishchi va xodimlarning hisoblangan ish
haqlaridan 15000 so’m daromad solig’i ushlandi.
3.hisob kitob raqamidan 40000 so’m daromad solig’i byudjetga o’tkazildi.
Buning sxemasi quyidagicha bo’ladi.
BQ. 5000
3. operatsiya 4000
1. operatsiya 35000
2. operatsiya 15000
DO. Jami 40000
KO. Jami (1+2)50000
OQP 6000
Formula bo’yicha hisoblaganimizda
OKP + B K + KO-DO + 50000 + 50000-40000 = 60000
Aralash schyotlarda ya'ni aktiv passiv schyotlarda qoldiq debet tomonda yoki kredit tomnda
ba'zan esa 0 ga teng bo’lishi mumkin.
