O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

 
Og`ish nima? 
 
Deviatsiya  (og`ish)ni    guruh  yoki  jamiyatda  ko`pchilik  odamlar  tomonidan  qabul 
qilingan me'yor va me'yorlar yig`indisiga mos kelmaslik deyish mumkin.  Xulq-atvorning 
umumiy  qoidalarini  ko`pchiligimiz  buzganmiz.  Ko`pchilik  kichik  o`g`irliklar,  masalan, 
do`kondan  biror  narsaga  haq  to`lamay  olish  yoki    ishxonadan  pochta  qog`ozi  kabi 
mayda-chuyda  narsalarni    shaxsiy  manfaatlari  yqlida    foydalanish  kabilarga      yo`l 
qo`yganmiz.  
 
«Deviant  xulq»  ga    quyidagi  misolni  keltirish  mumkin.  Amerikalik  milliorder 
Govard Xyuz juda omadli beznesmen edi.  U mehnatsevarligi,  original fikr yuritishi va 
kutilmagan  qarorlar  qabul  qilgani  uchun  muvaffaqiyatga  erishdi.  Uning  faoliyati  g`arb 
madaniyatining  asosiy qadriyatlariga mos edi. Biroq uning xulq-atvoridagi  bazi sifatlar 
umum tomonidan qabul qilingan me'yorlarga mos kelmas edi. Hayotining so`ngi yillarini 
u tashqi olmadan ajralib, o`zining lyuks xonasini tark etmay, soch qstirib, paxmoq soqol 
quyib,  Injildagi payg`ambarlarga o`xshab o`tkazdi.  
 
X'yuz    ayni  bir  paytning  o`zida  ishi  juda  yurishgan  biznesmen  va  xulqi  juda 
«og`ib» ketgan odam edi. Ted Bandining «xizmat parvozi» esa buning teskarisi edi.  

---

 
212 
Sirtdan  Ted  Bandining  turmush  tarzi  xurmatli  fuqaro  xulq-atvorining  barcha 
me'yorlariga  mos  kelar  edi.  Sirtdan  qaraganda  u  shunchaki  emas,  juda  oliy  maqtovga 
sazovor turmush  kechiraradi. Masalan u sutka davomida stress xolati dagi  va o`z joniga 
suiqasd  qilish  oldida  turgan  odamlar  bilan  telefon  aloqasini  tashkil  qilgan  samaritiylar 
jamiyatining  faol  a'zosi  edi.    Biroq,    bu  uning  bir  qator  vahshiylarcha  qotillik  qilishiga 
halaqit  bermadi.  O`lim  xakidagi  hukmni  e'lon  qilishdan  avval  sudya  Bandini  katta 
qobiliyatlari  uchun  maqtadi  va  u  umrini  qanday  noxush    sarf  qilganini  ta'kidladi.  
Bandining taqdiri  sirtdan me'yordagi ayot ayni paytda  maxfiy og`adigan xatti-harakatlar 
bilan  kechishi mumkinligini kqrsatdi. 
 
Og`ishlar  faqat  individual  xulqda  bo`lmay  guruh  xulqida  ham  bo`lishi  mumkin. 
Misol  tariqasida  e'tiqodi  va  turmush  tarzi    Birlashgan  qirollikda  istiqomat  
qiladiganlarning  kiligidan  farq  qiladigan  guruh    tomonidan  kqplab  turiladigan  Krishna 
dinini  olish  mumkin.  Bu  din  1956  yilda    Nyu-Yorkda,  Shri  Prapxupada  Hindistondan 
G`arbda    Krishna  Ongi  tqg`risidagi  ta'limotni  tarqatish  uchun  kelganda  vujudga  keldi.    
Uning nomalari asosan giyohvand moddalar iste'mol qiladigan  yoshlarga yqllanar va shu 
ta'limotga  amal  qilinsa,  «mudom  kqtarinkilik  holatida  bqlish  va  adabiy  lazzat  manbaini 
topish»  mumkinligini  ovoza  qilar  edi.  Kqchalarda  krishnaviylarning  raqsga  tushish  va 
ashula  aytishlariga  kqnikib  qolishdi.  Aholi  ularga,  garchi  o`zlarini  tutishlari  ekstsentrik 
tuyulsa-da, chidam bilan mtsunosabatda bg`ladi.  
Krishnalar deviatsiyali submadaniyatga misol bo`ladilar.  Bu tashkilot boy bg`lib, 
u qz a'zolarining va unga xayrixoh bo`lganlarning hadyalari hisobiga kun kechiradi.  
 
Me'yorlar  va  sanktsiyalar  Sanktsiya  boshqalar  tomonidan  individ  yoki  guruh 
xulqiga  bildirilgan  reaktsiya  bqlib,  uning  maqsadi-  mazkur  ijtimoiy  me'yorning 
bajarilishini  kafolatlash.  Sanksiyalar          pozitiv  (konformlik        uchun      rag`batlantirish) 
yoki    negativ  (nokonform  xulq  uchun  jazo)  bqlishi  mumkin.  Sanktsiyalar    formal  yoki 
normal  bo`ladi.  Formal  sanktsiya  normalarga  rioya  qilishni  kafolatlaydigan    tashkilot 
yoki guruh bqlgan joyda mavjud bo`ladi.  Formal sanktsiyalar- nokonformlikka nisbatan 
kamroq uyushgan  va ko`pincha o`z-o`zidan kelib chiqadigan reaktsiya. 
Rasmiy sanktsiyalar tiplarining kqpchiligi hozirgi jamiyatda sud va  
qamoqxonalar  misolidagi  jazo  tizimlari  bilan  bog`liq.  Politsiya    ham  jinoyatchilarni 
sudga  tortish,  ehtimol  keyin  qamoqxonaga  qamash  bilan  bog`liq  tashkilotdir.    Yo`l 
qoidalarini  buzishning  ko`pchiligi    jarima  yoki  haydovchilik  huquqidan  mahrum  qilish 
bilan  jazolanadi  va  bu  jazolar  haydovchilarning  yql  qoidalarini  buzishi  va  ayni  paytda  
politsiyachilarning  kqziga  ko`rinmasliklari  uchun  kifoya  qiladi.    Formal  negativ 
sanktsiyalarga  jarimalar,  qamoqxonalarga  qamash  va  qatl  etish  kiradi.  Pozitiv    formal 
sanktsiyalar  esa  unchalik  ko`p  emas.    Haydovchining  avtomobilni  namunali  haydashini 
rag`batlantirish  maqsadida  (a'lo  haydovchilik  uchun  yoki  bilog`on  haydovchi  kabi 
unvonlar  mukofat  sifatida  beriladi).    Formal    pozitiv  sanktsiyalar  ijtimoiy  hayotning 
boshqa  sohalarida  ham  uchraydi:    jangdagi  jasurligi  uchun  medall  bilan  mukofatlash, 
akademik  sohadagi    yutuqlar  uchun  beriladigan  daraja  va  diplomlar,  sportdagi  ishtiroki 
uchun mukofatlar va boshqalar. Pozitiv  va negativ  formal sanktsiyalar ijtimoiy hayotda  
barcha  sohalarning  ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Pozitiv    noformal  sanktsiyalar    maqtov, 
ma'qullash  mazmunidagi  jilmayish,  yelkaga  urib  quyish  kabi  shallarda  ifodalanishi 
mumkin.  
Negativ  noformal  sanktsiyalar  esa  odatda  haqorat  ohangi,  so`kish  yoki  hayfsan, 
individni  namoyishkorona    nazarga  ilmaslik  ko`rinishlarida  ifodalanadi.  Formal 
sanktsiyalar  ancha  samarali  bo`lsa  ham,    noformal  sanktsiyalar  konformlik  va  me'yorni 
saqlashda  fundamental  ahamiyatga  ega.  Dqstlar,  oila,  hamkasblarining  yaxshi 

---

 
213 
munosabatini  saqlab  qolish  ehtiyoji,  kulgi  bo`lish,  uyalib  qolish,  rad  etishdan  qochish 
odamlarning xulqini kqpincha formal mukofotlar yoki jazolashdan ko`ra ko`proq belgilab 
beradi.            
 
 
Qonunlar, jinoyatlar va jazolar 
Qonunlar-  bu  hokimiyat  tomonidan  fuqarolar  amal  qilishi  uchun  belgilab 
qo`yiladigan tamoyil shaklidagi me'yorlar Konformlik namoyish yetmaydigan odamlarga 
qarshi  qullanadigan  formal  sanktsiyalar  ham  mavjud.  qonun  bor  joyda  jinoyat  ham 
topiladi, chunki jinoyatni qonunni buzuvchi har qanday xulq deb ta'riflash mumkin.  
Sanoatlashtirishgacha  bo`lgan  yevropada    diniy  jinoyatlar,  hukmdor  va 
zodogonlarning mulkiga qarshi jinoyatlar eng og`ir jinoyatlar hisoblangan. Oddiy fuqaro  
ikkinchi  bir  fuqaroni  o`ldirishi  yuqoridagiday  og`ir  jinoyat  hisoblanmasdi.  Bunda 
jabrlanganning  qarindoshlariga  pul  tqlab  gunohini  yuvgan.  Ba'zan  esa  qurbon 
bo`lganning oilasi aybdorni o`ldirgan.  
 
 
Qamoqxonalar va jazolar 
Qamoqxonaga  qamash  uzoq  vaqt      kriminal  xulqni  korrektsiya  qilish  bilan, 
jinoyatchilarni  reabilitatsiya  qilish  va  ularni  qonunni  hurmat  qiluvchi    fuqarolarga 
aylantirish bilan bog`liq.  qamoqxonaga qamash huquqbuzarlarni  jazolash va fuqarolarni 
ulardan  himoya  qilish  usulidir.    Biroq  baribir  qamoqxonaga  qamash    tizimining  e'lon 
qilingan    tamoyili-  kelajakda  jamiyatda    o`z  o`rnini  topa  olishi  uchun    individni 
«tuzatish»  hisoblanadi.  Lekin  qamoqxonalar  shunday  samara  beradi  deb  hisoblab 
bo`lmaydi.    Qamoqda  jinoyatchilar  faqat  ozodlikdan  emas,  daromaddan,  jamiyatdan,  
oiladan, sobiq  do`stlardan, va boshqa shaxsiy buyumlardan ham maxrum bo`ladilar.   
Ko`pincha  ular  liq  to`lib  ketgan  binolarda  yashaydilar  va  talablarni  qatiy 
bajarishga majbur bo`ladilar.  
Bunday  sharoitlarda  yashash  qamoqxonalardagi  mahbuslarni  jamiyatdagi  xulq-
atvor me'yorlariga ko`niktirish o`rniga  ular bilan jamiyat  o`rtasiga to`siq qo`yadi.   
Ular qamoqxonada o`zlashtiradigan  odatlar va xulq-atvor usullari jamiyat ulardan 
umid  qilayotganidan  mutloqa  aksinchadir.  Barcha  ozod    bqlganlarning    60%  dan  ortig`i 
qayta  jinoyatga  qul  urishi  statistik  ma'lumotlarga  kqra  aniqlangan.  Jinoiy  jazo  sifatida 
o`lim jazosi ham qo`llaniladi. qamoqxonalar  qayta tarbiyalash uchun tashkil qilinar ekan 
jinoyatchini qldirish bilan uning xulq-atvorini o`zgartirish mumkin emas. O`lim jazosiga 
turlicha qarashlar, munosabatlar mavjud.  
Jinoyatchilik  darajasi ayollar orasida  erkaklar orasidagiga qaraganda ancha past. 
Buning  sabablari  ijtimoiylashuv  sharoitlarining  turlichaligi  va  erkaklarning  ko`proq 
uydan tashqaridagi faoliyatga jalb etilganidir.