O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

5 -MAVZU: ZAMONAVIY TA`LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYASI MASOFALI 
O`QITISH TEXNOLOGIYASI 
 
 Reja: 
1. 
Axborot texnologiyasining maqsad va vazifalari. 
2. 
YAngi axborot texnologiyalarining tiplari. 
3. 
O’qituvchining komp’yuterli yangi pedagogik texnologiyalari. 
4. 
Masofali ta`lim haqida tushuncha. Masofali o’qitish tizimida o’qituvchining o’rni. 
5. 
Internet: masofalai ta`limning asosiy bo’g’ini. Masofali ta`lim tizimiga yondoshuv va ayrim 
muammolar. 
Tayanch iboralar: 
   Axborot  texnologiya,    Zamonaviy  axborot  texnologiyasi,  yangi  axborot  texnologiyasi, 
o’qitishning  yangi  axborot texnologiyasi,  o’qituvchining  axborot  madaniyati,  telekommunikatsiya 
vositalari,  hisoblash  texnikasi  vositalari,  axborot  texnologiyasining  noan`anaviy  manbalari, 
komp’yuterli  texnologiyalar,  universal  tipdagi  axborot  texnologiyalar.  Masofadan  o’qitish, 
masofadan  o’qitishning  turlari,  masofadan  o’qitishning  afzalliklari,  masofadan  o’qitishning 
kamchiliklari, elektron qo’llanma, WEB – sayt sahifasi, elektron qo’llanmaning imkoniyatlari. 
 
  Pedagogik  oliy  o’quv  yurtlari  va  universitetlarda  bo’lajak  o’qituvchilarni  maktab  ishiga 
tayyorlash tizimida yangi axborot texnologiyasi bilan qurollantirish muhim o’rni egallaydi. Maktab 
o’qituvchisi ishlab chiqarish taraqqiyotining kelajagi, yo’l-yo’riqlari va xususiyatlarini bilishi, shu 
bilan birgalikda o’zi yashab turgan xalqning an`analari va urf-odatlaridan xabardor bo’lishi lozim. 
Aholining ruhiyatini, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy, xuquqiy, maishiy, oilaviy odatlari haqida yangi 
axborot  olib  turishi  va  buni  o’z  ta`lim  tarbiyaviy  ishlarida  foydalanishi  axborot  texnologiyasini 

---

vazifalaridan  biridir. Bu  yangicha  mazmun  –  axborotlarni o’quvchilarga  ma`lum  vaqt chegarasida 
etkazish jarayonini tezlashtiruvchi omillardan biridir. 
Asosiy  e`tibor  hozirgi  zamon  talablari  asosida  ishlay  oladigan  maktablar,  bolalar 
bog’chalarida  ijodkorlik,  izlanuvchanlik  bilan  mehnat  qilish,  tajriba  va  sinovlar  o’tkazishdan 
cho’chimaydigan,  ta`lim  sohasidagi  islohotlar  yo’nalishi  va  mohiyatini  chuqur  anglaydigan,  o’z 
kasbiga sadoqatli o’qituvchi va tarbiyachilarni tarbiyalab berishga qaratilmoqda.  
Zamonaviy axborot texnologiyalari, komp’yuterlashtirish  va komp’yuter tarmoqlari  negizida 
ta`lim jarayonini yangi axborotlar bilan taminlash rivojlanadi. 
Axborot  texnologiyasining  yana  bir  maqsadi  insonparvarlik  g’oyalarini  targ’ib  etish  bilan 
birga umumiy emas, aniq bir shaxs tarbiyasiga qaratilgandir. YA`ni hozirgi har bir o’quvchining va 
talabaning boshqa zarur sifatlardan tashqari mustaqil, erkin, xur fikrli bo’lib voyaga etishga butun 
diqqat  e`tibor  qaratilgan.  Hozirgi  yangi  pedagogik  texnologiya,  ta`lim  standartlari,  ular  asosida 
tayyorlanayotgan  darsliklar  va  qo’llanmalar  o’zining  mazmun-mohiyati  bilan  yoshlarning  ana 
shunday mustaqil fikrli qilib tarbiyalashga qaratilgan. 
SHu nuqtai nazardan «Ta`lim to’g’risida»gi Qonunning yangilanishi tabiiy hol. Lekin mazkur 
qonunni oldingi qonundan farqli ravishda yana bir muhim hujjat «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» 
bilan  birgalikda  qabul  qilinishi  uning  ahamiyatini  yana  ham  takomillashtirib  yubordi.  CHunki 
milliy  dasturda  ta`lim  tizimimiz  erishgan  muvaffaqiyatlar,  hal  etilgan  muammolar,  ta`limni  isloh 
qilishni unda ko’zda tutilgan barcha maqsad va vazifalarni amalga oshirish axborot berilgan. 
Axborot  texnologiyalari  va  ularning  ta`limda  qo’llash.  «Axborot  texnologiyasi»  haqida 
tushunchalarni oydinlashtirish uchun quyidagi misolga murojaat qilaylik: Respublikamizda har kuni 
yuzlab  ro’znomalar  chop  etiladi.  Har  qanday  ro’znomalarni  tayyorlanishi  eng  avvalo  turli 
manbalardan  (malliflardan,  axborot  agentliklaridan)  olingan  axborotlarni  saralash  va  tahlil  etish 
chiqishdan  boshlanadi.  Mazkur  jarayon  natijasida  tanlangan  materiallar  tahlil  uchun  muharrirga 
beriladi. Ular chop etishga tayyor bo’lgach, ro’znomalarni sahifalarga joylashtirish maqsadida yana 
bir  bor  ko’rib  chiqiladi  va  har  bir  material  uchun  talab  etilayotgan  satx  aniqlanadi.  endi  ana  shu 
satxlarni  ro’znomaning  sahifalariga  joylashtirb  chiqiladi  va  shu  tariqa  ro’znomalarning  bo’lg’usi 
soni maketi tayyor bo’ladi. Bu maket chop etish uchun bosmaxonaga topshiriladi. Xarf teruvchilar 
mos  shrift tanlab  bo’lgach, ro’znoma ko’plab  nusxada chop etiladi.  Ko’rinib turibdiki, bir qancha 
jarayonlar  bosqichma-bosqich  bajarilmoqda.  Mazkur  jarayonlar  ro’znomalarni  chop  etish 
texnologiyasini  tashkil  etadi.  Demak,  texnologiya  deganda  ma`lum  bir  maqsadga  erishish  uchun 
amalga oshiriladigan jarayonlar zanjiridan iborat yaratuvchilik faoliyati tushuniladi.  
Axbrotlarni  qabul  qilib  qayta  ishlash  va  yangi  axborotni  yaratish  bilan  shug’ullanuvchi 
texnologiyalarni  komp’yuter  asosida  joriy  etish  yangi  axborot texnologiyalarini  (YAAT)  vujudga 
keltirar  ekan.  Hozir  zamonaviy  mutaxassisni  uning  komp’yuter  savodxonligisiz  tasavvur  etib 
bo’lmaydi,  chunki  zamonaviy  ishlab  chiqarish  va  uni  boshqa  jarayonlarni  YAAT  dan  u  yoki  bu 
darajada foydalanishni taqozo etadi. SHu talablar darajasida kelib kelib chiqib YAAT ikki guruhga 
bo’linadi: 
1. Matn protsessorlari, elektron jadvallar, ma`lumotlar jumlasi, grafik muharrir, mul’ti model 
va telekommunikatsion texnologiyalar. Bu axborot texnologiyalarini universal tipdagi yangi axborot 
texnologiyalari deyiladi. 
2.  Ma`lum  bir  tor  yo’nalishdagi  kasbiy  faoliyatda  ishlatiluvchi  maxsus  yangi  axborot 
texnologiyalaridir.  Bularga  ro’znomani  chop  etish,  buxgalterlik  hisobini  amalga  oshirish, 
komp’yuterli animatsiya va loyihalar tayyorlash kabi komp’yuterli texnologiyalar kiradi. 
Ana shunday maxsus YAAT larning hozirda unchalik rivojlanmagan, lekin kelajagi porloq bir 
qismi  o’qitishning  yangi  axborot  texnologiyalari  (UYAAT)  ni  tashkil  qiladi.  YUqoridagi  ta`rifga 
ko’ra UYAAT har qanday ta`lim texnologiyasining asosiy qismi bo’lish bilan axborot berish va uni 
qabul qilish jarayonlarning komp’yuterlashtirish jarayonida vujudga keladi. UYAAT ning universal 
tipdagi farqi shundaki, ommaviy YAAT o’quvchilar tomonidan qandaydir bir ijobiy ishni (devoriy 
gazetani  bezash,  prasm  chizish,  musiqa  yaratish  va  hokazo)  amalga  oshirish  uchun  ishlatiladi. 
UYAAT esa o’quvchini emas, u eng avvalo o’qituvchining texnologiyasidir. O’quvchi UYAAT ni 
o’rganmaydi,  balki  uning  mahsulotidan  o’qitishning  vositasi  sifatida  foydalanadi.  O’qituvchi 

---

UYAAT ni qo’llab darsga tayyorlanadi, darsni tashkil qiladi. O’quvchilar bilishini nazorat qiladi va 
ularga  uy  vazifalarini  beradi.  Hozirgi  kundagi  va  yaqin  kelajakdagi  ta`lim  tizimini 
takomillashtirishda komp’yuterlashtirishni eng yuqori darajasi UYAAT ning yangilarini yaratish va 
ularni ta`lim jarayoniga olib kirishdan iborat. 
UYAAT  dan  ta`lim  tizimida  foydalanish  o’qituvchiga  ham,  o’quvchiga  ham  quyidagi 
qulayliklarni yaratadi: 
1.  Zamonaviy  UYAAT  o’quvchilarga  axborotni  noan`anaviy  manbalariga  murojaat  qilish 
imkoniyatini  ochib  beradi.  Mustaqil  ishlari  samaradorligini  oishardi  va  ijodiy  faoliyat  bilan 
shug’ullanishlari uchun keng imkoniyat beradi. 
2.  UYAAT  qo’yilgan  didaktik  maqsadlarni  amalga  oshirish  uchun  o’qituvchilarga 
o’qitishning  turli  shakllaridan  foydalanish  imkoniyatini  beradi.  UYAAT  dan  foydalanar  ekan, 
o’qituvchi  komp’yuterlashtirilgan  o’qitish  va  nazorat  qilish  dasturlarini  o’z  talabiga  ko’ra 
o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’ladi. 
3. UYAAT ni qo’llash orqali o’qituvchilar o’quvchi shaxsini rivojlantirish, ijodiy izlanish va 
birgalikda  ishlash,  o’quv  dasturlarini  eng  maqbullarini  tanlash  yoki  yangilarini  yaratish  uchun 
qo’shimcha imkoniyatlarga ega bo’ladi. 
4. Telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalanishga asoslangan YAAT ni qo’llash natijasida 
o’quvchilar  o’zini  axborot  bilan  ta`minlanganlik  darajalarini  oshiribgina  qolmay,  balki  deyarli 
butun dunyodagi hamkasblar bilan muloqot qilishdek ajoyib imkoniyatga ega bo’ladi. 
Bu  vazifalarni  bajarish  yo’lida  yaqin  yillar  ichida  quyidagi  ishlar  qilinishi  maqsadga 
muvofiqdir: 
1. Komp’yuterlashtirishning har ikkala tizimi ham rivojlanib boradi. Buning uchun shu sohada 
qabul  qilinayotgan  me`yoriy,  xuquqiy  hujjatlarga  asoslangan  holda  uzluksiz  ta`lim  tizimini 
maktabgacha  tarbiya  tizimidan  tortib,  kadrlar  malakasini  oshirish  bosqichigacha  bo’lgan  barcha 
bo’g’inlarini komp’yuterlashtirish tizimini vujudga keltirish kerak. 
2.  Ta`lim  muassasalarini  eng  kamida  to’rtinchi  avlodga  mansub  xisoblash  texnikasi  bilan 
ta`minlashni  yo’lga  qo’yish  va  komp’yuterlarni  mul’timedia  vositalari  bilan  jihozlashga  alohida 
e`tibor berish lozim. 
3.  Hozirda  juda  ham  oz  bo’lgan  o’qitishning  yangi  axborot  texnologiyasini  yaratish  bilan 
shug’ullanuvchi alohida ilmiy-metodik markaz tuzilmog’i va unda tajribali metodistlar va malakali 
dasturchilarni birgalikdagi faoliyatini tashkil etish lozim. 
4.  Telekommunikatsiya  vositlari  va  komp’yuterlararo  tarmoqlardan  foydalanish  asosida 
masofadan o’qitish tamoyillarini ta`lim tizimiga joriy etish lozim. 
SHunday qilib, UYAAT o’qituvchi  va o’quvchilarni  bilim olish  yo’lidagi asosiy omillardan 
bo’lib qoladi.  
  2001-2005  yillarda  komp’yuter  va  axborot  texnologiyalarini  rivojlantirish,  «Zamonvaiy 
komp’yuter»  va  axborot  texnologiyalarini  iqtisodiyot,  fan  va  ta`limning  barcha  sohalariga  keng 
joriy  etish,  halqaro  axborot  tizimlariga,  shu  jumladan  «Internet»  ga  kirib  borishni  kengaytirish, 
yuqori  malakali  mutaxassislar  tayyorlash  darajasini  oshirish  maqsadida  2001  yil  24  may  Vazirlar 
Mahkamasining qarori chiqqan edi.  
  SHu  munosabat  bilan  barcha  o’quv  muassasalarida,  oliy  o’quv  yurtlarida,  o’quv  tizimini 
yangidan  isloh  qilish,  zamonaviy  texnologiyalar  asosida  ishlab  chiqish  va  ularni  amaliyotga  keng 
jalb  qilish,  rivojlangan  mamlakatlar  o’quv  tizimidagi  yangiliklar,  yutuqlarni  o’rganish    va  ularni 
o’zimizda tadbiq etish maqsadga muvofiqdir. 
  Hozir  bu  yo’nalishda  Oliy  va  o’rta  maxsus  ta`lim  vazirligida,  qolaversa,  bir  qator 
universitetlarda,  jumladan  O’zbekiston  Milliy  universitetida  keng  ko’lamda  ilmiy-uslubiy  ishlar 
olib borilmoqda. Bunda «Masofadan o’qitish» alohida o’rini tutishini uqtiramiz. 
  Hozirda  bu  jumladan  rivojlangan  mamlakatlar  o’quv  tizimining  asosini  tashkil  etadi.  Bu 
tizim orqali talabalar faqat belgilangan joydagi auditoriyalarda ta`lim olmasdan, ma`lum masofadan 
turib  o’rganish,  muloqot  o’rnatish  imkoniyatiga  ega  bo’ladilar.  Bu  kabi  o’quv  tizimi  Amerika, 
Hindiston ochiq universitetlarida keng yo’lga qo’yilgan. 
  Masofadan o’qitishning turli ko’rinishlari mavjud: 

---

2 
 
O’rgatuvchi ob’ekt 
 
1 
 
 
 
 
Bog’lovchi ob’ekt 
 
O’rganuvchi ob’ekt 
 
3 
 
O’qituvchi, o’quv muassasa (oily yoki o’rta maxsus 
ta]lim yurti), tashkilotchi 
 
Kompyuter yoki kerakli texnika, programma 
ta’minoti SD, kasseta, kabel .., birlashtiruvchi 
muassasa 
 
Talaba, o’quvchi, ixtiyoriy, tinglovchi 
 
- lokal komp’yuter tarmog’i orqali; 
- global komp’yuter tarmog’i orqali; 
- maxsus kabel’ televideniyasi orqali; 
- har xil kompakt disklar, kassetalar orqali foydalanish turlari. 
  Masofadan o’qitishning ustun tomonlari quyidagilardir. 
- o’qituvchi va talaba vaqtdan yutadi; 
- talabani zamonaviy texnologiyalarga yaqinlashtiradi; 
- har tomonlama tejamkorlikka ega; 
- albatta asosiysi – o’qitishda, masofa tanlamaydi; 
- talabalarning o’rganishi uchun qulay, oson va sodda; 
- qayta o’zlashtirish, takrorlash, vaqtga moslash imkoniyati mavjud; 
- keyinchalik ish joyida zamonaviy texnologiyalarda tadbiq etish uchun mos; 
-o’quv materialini zamon talabiga binoan tez va doimiy o’zgartirish imkoniyati mavjud. 
  SHu bilan birga kelajak uchun muammo bo’lmagan kamchiliklari ham mavjud; 
- albatta foydalanishda zarur komp’yuter va texnika qurollari mavjud bo’lishi; 
- kerakli texnologiyalardan foydalanishda etarli ko’nikmaga ega bo’lish; 
- texnik ko’rsatkichlarga tobeligi. 
  Masofaviy ta`lim quyidagi model bo’yicha bajariladi. 
  Bu  modelda ko’rsatilgan,  yuqoridagi 3 ta bo’limdan 1 tasi  bo’lmasa  ham  masofaviy ta`lim 
bajarilmaydi,  albatta 3 ta bo’lim  bo’lishi  zarur va  murojaat ham ko’rsatilgan  yo’nalishlr  bo’yicha 
bajarilishi lozim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Masofadan  o’qitishni  naafaqat  ta`lim  sohasida,  balki  kundalik  turmushimizning  barcha 
sohalarida ham qo’llash mumkin va yaxshi natijalar beradi: 
  - bank va moliya sohasida – turli ma`lumot olish, almashish; 

---

  - huquqni muhofaza qilish organlarida – tezda ma`lumot almashish; 
  - savdo – sotiq sohalarida; 
  - bog’cha – yaslilarda qo’llash; 
  - transport tizimida foydalanish; 
  - harbiy sohalarda qo’llash; 
  - meditsinada hamkorlikda ish olib borishda qo’llash; 
  - kutubxona tizimida foydalanish; 
  - dam olishda va boshqa sohalarda foydalanish imkoniyatlari mavjud. 
  Hozirda  masofadan o’qitishning  bir  necha  modellari  ishlab chiqilgan qo’llanmalarni ularda 
joylashtirish va ulardan foydalanishni tashkil qilish bo’lsa, ikkinchisi har xil elektron qo’llanmalarni 
tayyorlash  va  ularni  SD  lar  orqali  foydalanishni  tashkil  qilish  hisoblanadi.  SHu  munosabat  bilan 
o’quv  yurtlari  uchun  SD  o’quv  materiallarini  tezda  chop  etuvchi  markaz  tashkil  qilish  zaruriyati 
tug’iladi. 
  SHu maqsadda bakalavr yo’nalishlar uchun «Informatika» fani bo’yicha elektron qo’llanma 
tayyorlandi. Bu qo’llanmani Internetga joylashtirish yoki SD lar orqali foydalanuvchilar e`tiboriga 
havola qilish mumkin.  
  Elektron  qo’llanma  asosan  Oliy  o’quv  yurtlari  uchun  mo’ljallangan,  lekin  undan  barcha 
bilim  yurtlari,  kollej  talabalari,  o’qituvchilar  va  umuman  ixtiyoriy  foydalanuvchi  o’ziga  tegishli 
ma`lumot olishi, o’rganishi mumkin. 
  Elektron  qo’llanma  zamonaviy  uslub  va  dizaynlar  asosida  WEB  –  sayt  ko’rinishida 
yaratilgan deb qarash mumkin. SHu bilan birga qo’llanma oddiy foydalanuvchi uchun oson, qulay 
ko’rinishda bo’lishiga ham e`tibor berilgan. U oddiy va qulay interfeysga ega. 
  WEB  –  sayt  (sahifa)  uchun  O’zbekiston  Milliy  universiteti,  informatika  kafedrasi  mudiri, 
prof.  M.Aripov  tahriri  ostida  Oliy  o’quv  yurtlari  talabalari  uchun  yozilgan  «Informatika»  nomli 
o’quv qo’llanmasi asos qilib olindi va uning elektron varianti ishlab chiqildi. Undan Respublikaning 
ixtiyoriy oliy o’quv yurti, o’rta kasb-hunar ta`limi talabalari, o’qituvchilarni joylarda (hatto xorijiy 
mamlakatlarda) turib foydalanish mumukin. 
  Bu WEB – sayt hozirgi zamon programmalash texnologiyalari hisoblangan FrontPage 2000, 
CorelDraw, Word 2000, Power Point 2000, MacroMedia Flash 5, MS Liquid Motion, Java tili, Java 
Script  vositalaridan  foydalangan  holda,  animatsion  ko’rinishda  va  zamonaviy  informatikaning 
mul’timdia imkonyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan.  
  Qo’llanma  muloqot  shaklida  tuzilgan.  WEB  –  saytga  murojaat  qiluvchi  avval  bosh 
(homepage) sahifaga ulanadi va u orqali mundarijaga o’tib, kerakli bo’lim (bob)ga kirishi mumkin. 
Har bir bo’lim ham o’z navbatida yana qism bo’limlarga bo’lingan bo’lishi mumkin, bu esa kerakli 
ma`lumotlarni  tez  ko’rib  chiqish  va  foydalanishga  qulayliklar  yaratishga  xizmat  qiladi.  SHu  bilan 
birga komp’yuter ish tezligini ham oshiradi.