O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

O’quvchining  bilim  olishdagi  erkinligi,  huquqi.  Erkin  shaxsni  shakllantirish  muammosi 
ta`lim muassasalarida o’quv-tarbiyaviy ishlarni pedagogik texnologiya “rel’s”iga o’tkazishni taqozo 
etadi.  Albatta,  bu  jarayon  oson  kechmaydi:  bugun  ixtiyoriy  qurilayotgan  va  joriy  etilayotgan 
o’qitish tizimini qat`iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish kerak. Aslida ham ijtimoiy 
tajriba  elementlari  -  bilim,  ko’nikma,  ijodiy  faoliyat,  ob`ektiv  borliqqa  munosabatlar  -  pedagogik 
jarayon mahsulidir va ma`lum pedagogik tizim doirasida shakllantiriladi. Pedagogik texnalogiya esa 
amaliyotga  joriy  etilayotgan  pedagogik  tizim  loyihasidir.  Unda  pedagogik  tizim  nima?  Uning 
tarkibi qanday? Bu savollarga javobni mavjud pedagogik nashrlardan topish mumkin. 
N.V  Kuz’mina  pedagogik  tizim  o’zida  ta`lim  va  tarbiya  maqsadiga  bo’ysindirilgan  o’zaro 
bog’liq  tarkibli  elementlardan  tashkil  topishini  uqdiradi,  ular:  pedagogik  maqsad;  o’quv  va  ilmiy 
axborot;  pedagogik  aloqa  vositalari;  o’quvchilar  va  pedagog  (12).  V.P.  Bespal’koning  ta`rifiga 
ko’ra “Pedagogik tizim ma`lum shaxs sifatlarini shakillantirishga tartibli, aniq maqsadni ko’zlab va 
oldindan  o’ylab  pedagogik  ta`sir  etishni  vujudga  keltirish  uchun  zarur  bo’lgan  o’zaro  bog’liq 
vositalar, usullar va jarayonlar yig’indisidir” (5, 6). 
Binobarin,  har  bir  jamiyatda  shaxsni  shakllantirish  maqsadi  belgilab  olinadi  va  unga  mos 
ravishda  pedagogik  tizim  mavjud  bo’lishi  kerak.  Agar  maqsad  o’zgarsa  mavjud  tizim  ham 
o’zgarishi  muqarrardir.  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  jamiyat,  davlat  va  oila  oldida  o’z 
javobgarligini  his  etadigan  fuqarolarni  tarbiyalashni  bosh  maqsad  qilib  qo’ydi.  Demak,  Milliy 
dastur  ta`lim  va  tarbiya  sohasidagi  davlat  buyurtmasi  hisoblanib  milliy  mafkuraning  tarkibiy 
qismini tashkil etadi. Faqat ijtimoiy (davlat) buyurtmasigina ta`lim-tarbiyaning umumiy maqsad va 
vazifalarini aniq belgilab beradi yoki oliy (o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar) ta`lim uchun pedagogik 
tizimning mavjudlik shartlarini kafolatlaydi. 
Pedagogikada  rivojlanish  va  tarbiyaning  o’zaro  bog’liqligi  muhim  muammolardan  bo’lib,  u 
ko’p munozaralarga sabab bo’ladi. SHaxsning rivojlanishi qiyin, murakkab jarayon, u ko’plab ichki 
va tashqi ta`sirlar va omillar orqali ro’yobga chiqadi. 
Inson  hayot ekan,  butun umri davomida o’sib, rivojlanib, o’zgarib  boradi.  Bolalik, o’smirlik 
va o’spirinlik yillarida shaxsning kamol topishi yaqqol ko’zga tashlanadi. 
Rivojlanish  deganda  biz  shaxsning  ham  jismoniy,  ham  aqliy  va  ma`naviy  kamol  topish 
jarayonini  tushunamiz.  Pedagogika  va  psixologiya  fani  rivojlanishni  biologik  va  sotsial 
xususiyatlari o’zaro chambarchas bog’liq bo’lgan bir butun narsa deb hisoblaydi. Odam bolasining 
shaxs sifatida rivojlanishi har tamonlama kamol topishining samarali bo’lishiga erishish maqsadida 
pedagogika  fani  rivojlanishining  qonuniyatlarini  unga  ta`sir  etuvchi  omillarni  shuningdek,  shaxs 
kamolotida  ta`lim  va  tarbiya  hamda  faoliyatining  ta`siri  va  ahamiyatini  aniqlaydi  va  tahlil  qiladi. 
Ma`lumki,  odam  shaxs  sifatida  dunyoga  kelmaydi,  balki  uning  shakllanishi  avvalo  hayot 
sharoitlariga bog’liqdir. SHaxs hayot davomida murakkab rivojlanish jarayonini boshdan kechiradi, 
natijada  shaxsga  aylanadi.  SHu  sababli  shaxsni  ma`lum  ijtimoiy  tuzumning  mahsuli  deb 
tushunishimiz lozim. 
Prezident I.Karimovning 2000 yil “Sog’lom avlod yili” deb e`lon qilishda so’zlagan nutqida: 
“Bizning  ezgu  niyatimiz  -  kelajagi  buyuk  davlat  va  erkin  jamiyat  qurish.  Bizning  taraqqiyot, 
strategiyamiz  sog’lom  avlod  tarbiyasiga  tayanadi  va  uni  rivojlantirishga  qaratilgan”,  deb 
ta`kidlaydi. 

---

Har bir  jamiyatda shaxsning  shakllanishi, kamol topishi  muhim  muammolardan  hisoblanadi. 
SHu  sababli  shaxsning  shakllanishi  masalalariga  to’g’ri  yondashish  uchun  shaxsning  tabiatini, 
tuzilishini, uning xulq-atvorini va unga ta`sir sabab va vositalarini bilish zarur. 
SHaxsning rivojlanishi jarayoni bir qancha omillar ta`sirida sodir bo’ladi. Bular irsiyat, ya`ni 
biologik  omil  hamda  muhit,  ta`lim  va  tarbiya,  shaxs  faolligi  (ijtimoiy  omil)  shaxsni 
shakllantirishning asosiy omillari deb tushuniladi. 
Ma`lumki,  shaxs,  inson  tirik  organizmdir,  shu  sababli  uning  hayoti  biologiyaning  umumiy 
qonunlariga, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga bo’ysunadi. 
SHaxsning,  ayniqsa  bolaning  jismoniy  rivojlanishi,  sog’ligi  biologik  omilga  bog’liqdir. 
Biologiyaning  asosiy  tushunchasi  bo’lgan  irsiyatning,  ya`ni  bolaning  nasl-nasabining  roliga 
olimlarimiz alohida e`tibor bermoqda. Har bir bola insonlarga xos tug’ma xususiyatlar bilan dunyoga 
keladi.  SHunday  ekan,  odam  bolasi  tug’ilgandan  so’ng  unda  shaxs  bo’lib  shakllanishi,  etuk  inson 
bo’lib voyaga etishi imkoniyati mavjud bo’ladi. Bola o’zining avlod-ajdodlaridan ko’pgina biologik 
belgilarni meros sifatida qabul qilib oladi, xatto ayrim kasalliklar ham nasldan naslga o’tadi. Biologik 
omillar shaxsning  jismoniy rivojlanishiga ham ta`sir ko’rsatadi. SHunday ekan, sog’lom ota-onadan 
sog’lom farzand dunyoga kelishini unutmasligimiz lozim. 
Muhit – bu shaxsga ta`sir etuvchi tashqi voqea va hodisalar kompleksidir. Bular: tabiiy muhit 
(geografik,  ekologik)  ijtimoiy  muhit  (shaxs  yashayotgan  jamiyat)  oila  muhiti  va  boshqalar  kiradi. 
Bular  orasida  ijtimoiy  muhitning,  ya`ni  shaxs  yashayotgan  jamiyatning  inson  kamoloti  uchun 
yaratilgan  imkoniyatlari  muhim  rol’  o’ynaydi.  Mustaqil  O’zbekistonimizda  ta`lim  tizimini  isloh 
qilish,  kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturini  qabul  qilinishi  barkamol  avlodni  yaratishdagi  dastlabki 
qadamlardir.  SHaxs  rivojlanishiga  erishish  har  bir  jamiyatda  amalga  oshirilayotgan  tarbiya  tizimi 
orqali  amalga  oshiriladi.  Faqat  tarbiya  orqali  insondagi  rivojlanish  imkoniyatlarini  ro’yobga 
chiqarish  mumkin.  Tarbiya  jarayonida  aniq  maqsad  va  reja  asosida  shaxsga  ta`sir  etiladi.  Buning 
natijasida  muhitdagi  voqealarning  to’g’ri  ijobiy  ta`sirini  amalga  oshirish  imkoni  tug’iladi.  Muhit 
beraolmagan  narsalar  tarbiya  orqali  hosil  qilinadi,  xatto  tarbiya  tufayli  shaxsda  tug’ma 
kamchiliklarni  ham  o’zgartirib  shaxsni  kamolga  etkazish  mumkin.  Bundan  tashqari  muhitning 
salbiy  ta`siri  tufayli  tarbiyasi  izdan  chiqqanlarni  ham  qayta  tarbiyalaydi.  Rivojlanish  shaxs 
faoliyatidan  tashqarida  bo’lmaydi.  SHu  sababli  odam  faoliyati  uning  rivojlanishi  uchun  asos 
bo’ladi.  Pedagogik  jihatdan  to’g’ri  uyushtirilgan  har  qanday  faoliyat  xoh  o’yin,  mehnat,  o’qish, 
sport  va  boshqalar  shaxsning  rivojlanishiga  ta`sir  ko’rsatadi.  SHaxs  ulg’aya  borgan  sari  uning 
faoliyati ham mazmunan, ham shaklan o’zgarib boradi, turli yosh davrlarida esa faoliyat turlari ham 
o’zgarib  boradi.  SHu  sababli  bola  hayotida  o’yin,  o’quvchi  hayotida  o’qish,  kattalar  hayotida 
mehnat faoliyatlari katta ahamiyatga egadir. 
O’quvchi  va  talabalarning  rivojlanishida  o’quv  jarayonlarining  ahamiyati  va  ta`siri  beqiyos 
kattadir.  Bilimlarni  o’zlashtirish  ularning  tafakkurini  o’stiradi,  ijodiy  qobiliyatlarini 
shakllantirishning  asosiy  vositasi  bo’lib  qoladi.  Bu  jarayonda  ularda  ijtimoiy  xulq  normalari 
shakllanadi.  SHaxs  qaysi  yoshda  bo’lishidan  qat`iy  nazar,  ularning  rivojlanishida  mehnat 
faoliyatining  ahamiyati  kattadir.  Ayniqsa,  mehnat  insonning  ham  jismoniy,  ham  ma`naviy  kamol 
topishida  muhim  manba  hisoblanadi.  Mehnat  jarayonida  uning  ishtirokchilari  bir-birlari  bilan 
aloqada  bo’ladilar,  o’zlarining  nimaga  qodir  ekanliklarini  ko’ratishga  harakat  qiladilar.  Mehnat 
orqali  shaxsning  axloqiy  sifatlari  tarkib  topadi,  ularda  vatanparvarlik,  mas`uliyat,  intizomlilik, 
faollik  ortadi.  Ular  o’z-o’zini  tarbiyalashga  astoydil  kirishadilar.  O’z-o’zini  tarbiyalashga  ota-ona, 
o’qituvchining tarbiyaviy ta`siri yanada samarali bo’ladi. Tarbiya bilan rivojlanishning o’zaro bir-
biriga  ta`siri  va  munosabatlari  mavjud,  chunki  qaerda  tarbiya  jarayoni  muammolari  to’g’ri  hal 
etilsa,  u  shaxs  kamolotiga  samarali  ta`sir  ko’rsatadi.  Kamol  topgan  shaxs  tarbiyaning  roli  va 
imkoniyatlariga ishonch bilan qaraydi. 
SHaxsning  rivojlanib  kamol  topishi,  hayotning  hamma  bosqichlarida  bir  xil  bo’lmay,  balki 
yosh  xususiyatlari  va  hayot  tajribalariga  qarab  har  xil  bo’ladi.  Tarbiya  jarayonida  o’sayotgan 
avlodning yosh va o’ziga xos xususiyatlarini bilish va hisobga olish juda zarur. Ma`lumki, bir xil 
yoshdagi  bolalarning, o’quvchi-talabalarning  har birini o’ziga xos xususiyatlari, psixik  jarayonlari 
mavjud. 

---

Bu  o’ziga  xoslik  rivojlanish  jarayonida  yaqqol  namoyon  bo’ladi.  YOsh  xususiyatlarini 
hisobga  olish,  bola  xususiyatiga  moslashish  emas,  balki  shu  yosh  davrda  bola  imkoniyatlarini 
hisobga  olgan  holda  ta`lim  va  tarbiya  ishlarini  tashkil  etish  demakdir.  SHundagina  shaxs 
rivojlanishiga  tarbiyaning  ta`siri  samarali  bo’ladi.  Bolalarni  o’qitish  va  tarbiyalashning 
muvaffaqiyati o’qituvchining har xil yoshdagi bolalar o’rtasidagi tafovutlarni qay darajada hisobga 
olishiga  bog’liqdir.  SHunday  ekan,  tarbiyachi  maktabgacha  yoshdagi  va  maktab  hamda  o’rta 
maxsus  va  oliy  o’quv  yurtlarida  ta`lim  olayotgan  o’quvchi  talabalarning  yosh  davrlari  bilan 
xususiyatlarini hisobga olmoqlari lozim. SHaxs, uning xarakteri, xulq-atvori, umuman jismoniy  va 
ma`naviy  taraqqiyotini  o’rganish  shuni  ko’rsatadiki,  bu  jarayon  murakkab  va  ziddiyatlidir.  SHu 
sababli  rivojlanish  jarayoni  bir  tekisda  bormaydi,  balki  bunda  sakrashlar,  notekisliklar  ham  sodir 
bo’ladi. 
SHunday  ekan,  o’qituvchi  va  tarbiyachilar  bolaning  yoshi  oshgan  sari  uning 
ehtiyojlarida,intilish  va  qiziqishlarida  qanday  sifat  o’zgarishlari  sodir  bo’layotganini  muntazam 
kuzatib borishlari lozim. 
Rus pedagogi K.D.Ushinskiy ta`kidlaganidek, pedagogika fanining eng muhim vazifasi shaxs 
rivojlanishini  har  jihatdan  o’rganishdir  va  o’qituvchining  ishda  muvaffaqiyat  qozonish  sharti  o’z 
o’quvchilarining xislat va xususiyatlarini bilishidir. 
Kishi tug’ilgan kunidan boshlab sotsial mavjudot bo’lib qoladi. Uning xarakteri, xulq-atvori, 
shaxsi  barcha  ijtimoiy  omillar  yig’indisi  ya`ni  tevarak-atrofdagi  odamlarning  unga  munosabati, 
namuna  ko’rsatishlari,  mafkuralari,  o’z  faoliyatida  hosil  qilgan  tajribasi  ta`sirida  shakllanadi. 
Albatta,  ijtimoiy  omillar  inson  shaxsining  har  tomonlama  shakllanishi  samarali  ta`sir  ko’rsatadi. 
Pedagog bolaning muayyan rivojlanish davridagi xususiyatlari, xarakteri va fe`l-atvorini belgilovchi 
omillarning hammasi birgalikda ta`sir ko’rsatishini bilishi lozim. 
 SHaxs  rivojlanishida  faoliyatnig  o’rni.  SHaxs  rivojlanishida  irsiyat,  muhit,  tarbiya  bilan  bir 
qatorda inson  faoliyati  ham  muhim ahamiyat kasb etadi. Bu degani  inson qanchalik  mehnat qilsa, 
uning rivojlanishi shunchalik yuqori bo’ladi. 
Faoliyat o’zi  nima?  Faoliyat  shaxs  tomonidan  tabiiy  va  ijtimoiy  hayotni  maqsadga  muvofiq 
tashkil  etiluvchi  kundalik,  ijtimoiy  yoki  kasbiy  harakatlarning  muayyan  shakli,  ko’rinishi. 
Insonning qobiliyati va yoshi u tomonidan tashkil etilayotgan faoliyat mohiyatiga ko’ra belgilanadi. 
Faoliyat jarayonida inson shaxsi, har tomonlama va bir butun, yaxlit holda rivojlanadi. Lekin 
faoliyatni  maqsadga  muvofiq  amalga  oshirishi  uchun  uni  to’g’ri  tashkil  etish  lozim.  Lekin  ko’p 
holatlarda  shaxsning  rivojlanishi  uchun  imkoniyatlar  yaratilmaydi,  tarbiyalanuvchilarning  ijtimoiy 
mehnat, bilish faoliyatlari cheklangan bo’ladi. 
O’smir  va  o’spirinlar  faoliyatining  asosiy  turlariga  o’yin,  o’qish  va  mehnat  kiradi.  Ular 
yo’nalishiga  ko’ra  bilishga  doir,  ijtimoiy,  sport,  badiiy,  texnik,  hunarmandchilik  hamda  shaxsiy 
qiziqishga ko’ra tanlangan sohalardan iborat. Faoliyatning asosiy turi – muloqotdir. 
Faoliyat  faol  va  passiv  bo’lishi  mumkin.  O’smir  faoliyati  muhit  va  tarbiya  ta`sirida 
faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson shaxsining rivojlanishida uning butun vujudi bilan sevib, 
o’z  imkoniyatlarini  namoyon  etib,  mehnat  qilish,  o’zini  shaxs  sifatida  ko’rsata  olishi  unda  o’z 
faoliyatidan qoniqish hosil qiladi. Uning ijtimoiy mehnatdagi ishtirokida faollik ko’zga tashlanadi. 
Ta`lim  jarayonida  faollik  o’quvchiga  bilimlarni  chuqur  va  mustahkam  egallashga,  o’z 
qobiliyatini  namoyon  etishga  yo’llaydi.  Bilishga  bo’lgan  faollik  o’quvchining  intellektual 
rivojlanishini ta`minlaydi. 
Faollik  ko’rsatishning  asosini  esa  hamma  vaqt  ehtiyoj  tashkil  etadi.  ehtiyojlarning  xilma-
xilligi  faoliyatining  ham  turlarini  kengaytiradi.  SHunga  ko’ra,  o’quvchining  turli  yosh  davrlarida 
ularning  faoliyati  turlicha  bo’ladi.  Ta`lim  muassasasida  hamma  vaqt  bir  xil  talab  shaxs 
rivojlanishida  ijobiy  natija  beravermaydi.  Turli  yosh  davrlarida  faoliyatning  turlari  va  mohiyati 
o’zgarib turishi kerak. 
Insonning  ijtimoiy  faolligi,  qobiliyati  barcha  muvaffaqiyatlarining  garovidir.  CHunki  har  bir 
inson o’z mehnati, g’ayrati, intilishi bilangina faollashadi. O’qituvchi qanchalik yaxshi o’qitmasin 
yoki  tarbiya  bermasin,  tarbiyalanuvchining  o’zi  harakat  qilmasa,  rivojlanish  muvaffaqiyatli 

---

kechmaydi.  Zero,  barcha  ma`naviy-axlohiy  kamchiliklarning  asosiy  sababi  ham  insonning  o’z 
faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’ymaganligidadir. 
SHuning uchun  ham  inson  faoliyati uning rivojlanishi  natijasi  hamdir. Demak, shaxs  faolligi 
asosida  ijtimoiy  faollik,  tashabbuskorlik,  ijodkorlik  xislatlarini  shakllantirish  –  uning  shaxslik 
imkoniyatlarini namoyon etishi orqali faoliyatini rivojlantirish muhim sanaladi. 
 Rivojlanishning  yosh  va  o’ziga  xos  xususiyatlari.  Muayyan  bir  yosh  davriga  xos  bo’lgan 
anatomik,  fiziologik (jismoniy)  va psixologik  xususiyatlar  yosh  xususiyatlari  deb ataladi.  Ana shu 
yosh  xususiyatlarni  hisobga  olgan  holda  ta`lim  va  tarbiya  ishi  tashkil  etiladi.  SHunda  bola 
rivojlanishiga tarbiya ta`siri kuchli bo’ladi. 
Bolalarning  tarbiyasiga  to’g’ri  yondashish,  uni  muvaffaqiyatli  o’qitish  uchun  bola 
rivojlanishidagi  turli  yoshdagi  davrlariga  xos  xususiyatlarni  bilish  va  uni  hisobga  olish  muhimdir. 
CHunki  bola  orginizmining  o’sishi  ham,  rivojlanishi  ham,  psixik  taraqqiy  etishi  ham  turli  yosh 
davrlarida  turlicha  bo’ladi.  Abu  Ali  Ibn  Sino,  YAn  Amos  Komenskiy,  K.D.Ushinskiy,  Abdulla 
Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o’tganlar. 
Bolaning  o’ziga  xos  xususiyatini  hisobga  olish  juda  murakkab.  CHunki  bir  xil  yoshdagi 
bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo’lishi mumkin. 
Masalan, ko’rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki 
vazminligi,  sergap  yoki kamgapligi,  serg’ayrat  yoki g’ayratsizligi,  yalqov  yoki tirishqoqligi, pala-
partish  va  chala  ishlaydigan,  yig’inchoqligi  yoki  ishga  tez  kirishib  ketishi,  qobiliyati  kabilar  nerv 
faoliyati tizimining ta`siri bo’lib, o’qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur. 
Bolaning  individual  –  o’ziga  xos  xususiyatini  bilish  uchun  temperamentning  umumiy  tiplari 
va  bolaning  o’ziga  xos  xususiyatini  o’rganish  metodikasini  bilish  muhim.  Temperament  (lot. 
«temperamentum»  «qismlarning  bir-biriga  munosabati»  ma`nosini  anglatib,  shaxsning  individual 
psixologik xususiyatlari majmuidir. 
Shuningdek,  turli  yosh  davrlarining  o’ziga  xos  rivojlanish  qonuniyatlari  ham  mavjud. 
Masalan,  5-sinf  o’quvchilari  bilan  10-sinf  o’quvchisini  tenglashtirib  bo’lmaydi.  Shuning  uchun 
bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo’linadi: 
1.   Go’daklik davri – chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha bo’lgan davr. 
2.   Bog’chagacha bo’lgan yosh davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha. 
3.   Maktabgacha ta`lim yoshi – 3 yoshdan 7 yoshgacha. 
4.   Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar –7-11-12 yoshgacha. 
5.   O’rta maktab yoshidagi o’quvchilar (o’smirlar) 14-15 yosh. 
6.   Katta yoshdagi maktab o’quvchilari (o’spirinlar) – 16-18 yosh. 
Kichik  maktab  yoshida  o’yin  faoliyatining  o’rnini  endi  o’qish  faoliyati  egallaydi.  Bu  juda 
qiyin o’tish davri bo’lib, bolaning bo’yi, og’irligi  jihatdan uning tashqi ko’rinishi kam farq qiladi. 
Suyaklari qotmagani tufayli tez shikastlanadi. Muskullari tez o’sishi tufayli serharakat bo’ladi. Bosh 
miyasi tez rivojlanadi. 
Jismoniy  o’sishiga  xos  bu  xususiyatlar  tarbiyachidan  ehtiyotkorlikni  talab  etadi.  Bu  yoshda 
bola bilim olish va o’rganishga qiziquvchan bo’ladi. 
Bolalar qiziqishini qanoatlantiruvchi qiziqarli uchrashuv, sayr va tomosha va ekskursiyalarni 
tashkil etish zarur. Mazkur  yosh davri o’quvchilariga emotsionallik xos, ularning  fikrlashi obrazli 
bo’ladi, his-tuyg’ulari mazmuni o’zgaradi. Ular odamlar bilan aloqa qilishga qiziqadilar. 
O’rta maktab  yoshi (o’smirlik 12-15  yosh). O’smirlikning  murakkabligi  anotomik-fiziologik 
va  psixologik  xususiyatdagi  kuchli  o’zgarishlar  bilan  bog’liqdir.  Bolaning  o’sishi  tezlashadi.  Bu 
davrni  o’tish  davri  ham  deyiladi.  Bu  davrda  jinsiy  etilish  davri  boshlanadi.  Bu  bolaning  fe`l-
atvoriga  ta`sir  etadi.  O’smir  hayotida  mehnat,  o’yin,  sport  va  jamoat  ishlari  katta  rol  o’ynaydi. 
Ba`zilarining o’zlashtirishi pasayadi, intizomi bo’shashadi. 
Hozirgi davr o’smirlarining ruhiyatida quyidagi holatlar ko’zga tashlanadi: 
1. Intellektual rivojlanish – tafakkur qobiliyati, aqliy faoliyatni yuqori saviyada tashkil etishni 
talab  etadi,  bilishga  qiziqishi  ortadi.  Bu  davrda  to’garaklar,  studiya,  sektsiya,  turli  tadbirlar 
o’tkazish katta ahamiyatga ega. Ularning kitob o’qishga qiziqishi ortadi. 

---

2.         O’z-o’zini  anglash,  baholash,  tarbiyalash  shakllanadi.  U  o’zini  boshqalar  bilan 
solishtira boshlaydi. 
Ammo  yuqoridagilar bilan  bir qatorda o’smir xarakterida  murakkab qarama-qarshiliklar ham 
mavjud  bo’ladi.  Bu  o’smir  faoliyati,  xulqida  yangi  xislatlar  –  yosh  xususiyatning  yangidan 
boshlanishi sanaladi. 
Lekin  o’smirlarnig  hammasida  ham  bilishga  qiziqish  darajasi  yuqori  emas.  38  foiz  o’smir 
hech  qaysi  o’quv  fanlarini  o’qishga  qiziqmaydi.  Boshqalarining  uchta  yoki  ikkita  o’quv  fani, 
aksariyat holatlarda esa bitta o’quv faniga qiziqishi aniqlangan. Kichik yoshdagi o’smirlar qiziqishi 
o’qituviga bog’liq. Lekin ularning qiziqishlari, shuningdek, kitob o’qishlari ham barqaror emas. 
Turli  to’garaklarga  21  foiz  o’smir  qatnashadi,  qolganlari  sport  yoki  musiqa  bilan 
shug’ullanadi. 40 foiz o’quvchida sinfdan tashqari ishlarda qatnashishda ham barqarorlik yo’q. 
Eng  muhim  qiziqish  –  teleeshittirishlarga  qaratilgan.  TVni  har  kuni  88  foiz  o’smir  tomosha 
qiladi. 
Ular oddiy kunni o’z ixtiyorlari bilan qanday o’tkazadilar, degan savolga javob topish uchun 
o’tkazilgan tadqiqot natijalari quyidagilarni qayd etdi: 85 foiz o’smir vaqtini o’z holicha o’tkazadi, 
70  foizi  kino  yoki  televizor  ko’radi,  50  foizi  sport  bilan  shug’ullanadi,  45  foizi  uxlab  yoki  yotib 
dam  oladi.  SHuningdek,  yomon  baho  olmaslik  uchun  maktabga  bordigan  o’smirlarning  soni  15 
foizni tashkil etadi. 
O’smirlarda  biror  narsaga  erishishga  nisbatan  talab  rivojlanadi.  Ular  tomonidan  ijtimoiy 
talablarning  bajarilishi  asab  tizimining  rivojlanishiga  ta`sir  etadi.  SHuning  uchun  maktab  hayoti 
“qiyin” vazifalarga to’liq bo’ladi. 
Bu yoshda o’smirlar kattalar oldida o’zining erkinligini namoyish etishga harakat qiladi. O’z-
o’zini  tarbiyalashga  bo’lgan  talab  o’sadi.  “Dangasa”,  “qo’pol”,  “bee`tibor”,  “qobiliyatsiz”  degan 
kattalarning baholarini ular og’rinib qabul qiladilar. 
O’smir  yoshida  o’g’il  va  qiz  bolalar  o’rtasida  farq  kuchayadi.  VII  sinfdan  intellektual 
malakalar pasayadi. SHuning uchun bu davrda bolalar rivojlanishiga katta e`tibor berish lozim. 
O’z-o’zini tarbiyalash natijasida o’g’il bolalar kuchli, erkin, e`tiborli, jasur; qizlar esa  – o’ta 
ko’nikuvchan, kamtar va jiddiy bo’la boshlaydilar. 
SHuning  uchun  o’smirga  o’z  vaqtini  rejalashtirishda  yordam  berish  zarur.  13-14  yoshgacha 
o’smirda  burch  hissi,  mas`uliyatni  his  etish,  vazminlik  paydo  bo’la  boshlaydi.  Muhimi,  o’smir 
shaxsini hurmat hilish, kamsitmaslik, katta bo’lib qolganligini tan olish zarur. 
Katta  maktab  yoshi  –  kollej,  litsey  o’quvchilari  (o’spirinlik  davri  15-18  yosh).  Bu  davr 
o’spirinlarning  ilk  balog’atga  etgan  davridir.  Mazkur  davrda  jinsiy  etilish  tugaydi.  Ularda 
mustaqillik sezila boshlaydi. O’spirin yoshlar hayotga kelajak nuqtai nazaridan  qaray boshlaydilar. 
Madaniy  darajasini  orttirishga  intilish  kuchaya  boradi.  his-tuyg’ularida  ham  o’zgarish  yuz  beradi. 
O’z-o’zlarini tarbiyalashga kirishadilar. Ideal tanlash va unga ergashish kuchayadi. Bu davrda ular 
o’rtasida  munozaralar  o’tkazish  yaxshi  natija  beradi.  O’spirinlar  o’z  guruhiga  intiladi.  SHuning 
uchun  ham o’spirinning  barcha  intilishlari  ma`lum  maqsadga  yo’naltirilgan  bo’lishi  zarur. Ularda 
o’quv fanlarini tanlashga nisbatan ehtiyoj kuchaya boradi. 
O’spirinlik  bu ahliy  faoliyatning  ham rivojlanish  davri  sanaladi. Ular o’z  fikrlarini  mustaqil 
ifodalashga harakat qilib, shaxslik xislatlarini namoyish eta boshlaydilar. SHunda o’qituvchilar va 
katta yoshlilar ularning hali g’o’r fikrlari va dunyoqarashlarini to’g’ri yo’naltirishlari muhim. Zero, 
bu davrda o’z-o’zini anglash, ma`naviy-axloqiy, ijtimoiy xislatlari tez shakllanadi. 
Bunga uning faoliyati, jamoada va jamoat joylarida o’zini tutishi, odamlar bilan tez muloqotga 
kirishishi  ham  turtki  bo’ladi.  O’zini  kattalardek  his  etish,  o’ziga  xosligini  namoyon  etish, 
boshqalarning  diqqatini  o’ziga  qaratishga  harakat  qiladi.  Axloqiy  muammolarni  o’z  qarashlari 
nuqtai  nazaridan  hal  eta boshlaydi. Hayot  mohiyati,  baxt, burch, shaxs erkinligini o’z qiziqishlari 
bilan  o’lchaydilar.  SHu  bois  ularga  katta  yoshlilarning  beg’araz,  to’g’ri  yo’nalish  berishlari  o’ta 
muhim. 
Mazkur davrda yoshlar xulqi ham tarkib topa boshlaydi. Bunda shaxsning jamoadagi mavqei, 
jamoa shaxslari bilan muomala-muloqoti muhimdir. 

---

Albatta, bu borada ta`lim muassasasida faoliyat ko’rsatayotgan yoshlar ijtimoiy harakati ta`siri 
katta  ahamiyatga  ega.  CHunki  o’spirin-yoshlar  mustahil  hayot  ostonasida  bo’lib,  ularning  bu 
hayotga to’g’ri qadam qo’yishi uning jamiyatning faol fuqarosi bo’lishining muhim shartidir.