O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti Tabiatshunoslik fakulteti

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI  XALQ  TA’LIMI  VAZIRLIGI 

Navoiy davlat pedagogika  instituti 

Tabiatshunoslik fakulteti 

Geografiya o’qitish ta’lim metodikasi  ta`lim yo`nalishi 

3 “A” kurs   guruh talabasi 

O`rinov Hasan Hamidovich 

Materiklar va okeanlar tabiiy   geografiyasi  fanidan 

 

 

 

 

 

 

 

MAVZU: JANUBIY AMERIKANING TEKSHIRILISH  TARIXI. 

 

      

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bajardi:                                               O`rinov H 

Tekshirdi:                                           Muxammedova N 

 

 

 

 

 

Mundarija 

Kirish 

 

I.BOB.Amerikani kashf etilishida olimlarning qarashlari…………... 

 

1.1Janubiy Amerika materigining paydo bo`lish tarixi……………… 

 

1.2. Janubiy Amerika materigining tiktonik tuzulishi va tarixi…….. 

 

1.3.Janubiy Amerika materigi tabiati o`rganishining asosiy bosqichlari. 

 

II.BOB.Janubiy Amerikaning shakillanishi va asosiy xususiyatlari…. 

 

2.1.Tabiati shakillanishining asosiy bosqichlari………………………… 

 

2.2.Janubiy Amerika axolisining milliy va etnik tarkibi………………. 

 

Xulosa……………………………………………………………………….. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………… 

 

 

 

 

 

     

I.BOB.AMERIKANI KASHF ETILISHIDA OLIMLARNING 

QARASHLARI. 

Amerikaning  kashf  etilishi  haqida  aniq  malumotlar  yo`q.  X  .Kolumbgacha  yani 

Xitoylar,Yaponlar,filikiyaliklar,arblar,ingilizlar,skandinaviyaliklar,okianiyaliklar  orligi 

haqida 

dalillar 

topilmoqda.Vatondoshimiz 

Abu 

Rayhon 

Beruniy 

o`zining 

“Hindiston”asarida Amerika qirg`oqlarining mavjudligini X.Kolumb kashfiyotidan 450 

yil oldin bashorat qilgan.Jumladan “bizning tekshirishimizcha yerning shimoliy (ikki) 

choragidan 

biri 

quruqlik 

bo`lganligidan 

xamqurt 

(diamitral 

qarama-

qarshisi)CHoragiham quruqlik bo`lishini taxmin qilamiz deb aytgan.  

Xiristofor  Kolumb  “yer  shar  shaklida  “degan  g`oyaga  asoslanadi.HIndistonga 

g`arbdan  yaqin  dengiz  yo`li  bilan  boorish  uchun  safarga  chiqdi.  U  1492-yilning  12-

oktyabr  kuni  San-Salvador  (Ispancha  xaloskor  degani)  oroliga  yetib  boradi.  Bu  sana 

Amerikaning kashf etilgan kun tariqasida geografiya arixiga kiritilgan.Buyuk geografik 

kashfiyotlar davrini boshlab bergan Xristafor Kolumb o`zining to`rt marta Amerikaga 

qilgan safari chog`ida ham o`zi brogan yerlarni Hindiston deb o`ylagan.    

Amerigo  Vespuchchi  (asli  italiyalik  ispaniya  dengiz  flotida  ximat  qilgan)1499-

1504-yillardagi Janubiy Amirikaga uyushtirilgan ikkita sayoxati davrida birinchi bo`lib 

bu yerlar Hindiston emas balki yirik quruqlik-yangi dunyo ekanini aytib uning tabiyatini 

moxirona  tafsilab  yozadi.1507-yildan  boshlab  yangi  dunyoga  Amerika  nomi 

berildi.Janubiy  Amerikaniilmiy  jixatdan  o`rganishda  nemis  sayyohi  A.Gumbold  va 

fransuz  botanigi  E.Bonplanning xizmatlari  katta bo`lgan  ular materikning tabiati  And 

tog`laridsagi balandlik  mintaqalari gealogik tuzilishi g`arbdagi sovuq dengiz oqimlari 

haqida malumot to`pladilar va umumlashtirdilar. Materikning tabiati va aholisi haqidgi 

qiziqarl malumotlarni rossiyalik olimlardan G.I.Langsdorf, N.G.Rubsor, A.I.Voyeykov, 

N.I  Vavilovlar  to`pladilar.  Materik  va  okean  botiqlarining  paydo  bo`lishi  haqidagi 

ko`plab  gepatezalar  (ilmiy  taxminlar)yaratilgan  bo`lsada  olimlar  hanuz  bir  yechimga 

kelmadilar. Shunday gepotezalardan biri mobilizmdir.  

Mobilizm (yunoncha siljiydigan,harakatlanadigan)gepotezasini 1912-yilda nemis  

geoligi A.Viginir ishlab chiqdi lekin undan deyarli 9 asr avval vatandoshimiz Abu 

Rayhon  Beruniy  (873-1048-yillar)materiklarning  siljishi  haqida  shunday  degan 

“Qit`alar go`yo daraxt barglari singari bir-biri tomon yaqinlashib yoki uzoqlashib sekin 

harakatlanadi”.Beruiyning bu fikri mobilizm gepatuzasi moxiyatining o`zidir. A.Vigenir 

o`z  gepatizasini  yaratshda  Atlantika  okeaniga  tutashgan  Janubiy  Amerika  va  Afrika 

qirg`oqlarining  bir-biriga  mos  kelishiga  asoslanadi.Uning  fikricha  taxminan  200mln 

muqaddam yer yuziga yagona pangeya materigi vayagona pantalassa okeani bo`lgan.  

Kiyinchalik Pangeya 2ta yirik materikka;Lavraziya va Gondvanaga ,Pantalassa esa 

Paleotin  va  Tits  okeanlariga  ajralgan.O`z  navbatida  65mln  yil  avval  Lavraziyadan 

Shimoliy  Amerika  va  yevosiyo,  Gondvanadan  esa  Afrika,Avstraliya,Antarktida  va 

Janubiy Amerika ajralib chiqqan.  

Ular oralig 

`ida  hozirgi  okeanlar  tarkib  topgan  A  Veginir  materiklarning 

gorezantal  siljishiga  Yerning  o`z  o`qqi  atrofida  aylanishi  hisobiga  yuzaga  keladigan 

markazdan qochma  kuch  sababchi deb hisoblagan .     

XV-asrning  2-yarmida  boy  Hindistonga  (o`sha  vaqtda  sharqdagi  mamlakatlar 

shunday  deb  yuritilar  edi)boradigan  yangi  yo`llarni  qidirish  boshlandi.  `492-yildan 

1522-yilgacha yani Kolumbning birinchi ekispeditsiyasidan Magellanning dunyo aylana 

sayoxati tigaguncha o`tgan 30 yillik davrida geografik kashfiyotlar eng yuksak darajaga 

yetdi.Bu  davrda  insoniyat  o`zi  yashayotgan  sayyorasi  sirtini  umumiy  tarzda  bo`lsa 

nihoyat bilib oldi.   

Geografik  kashfiyotlarni  iqtisodiy  sabablardan  tashqari  yana  yangi  geologik 

dunyoqarashan  farq  qiluvchi  dunyoqarash  ham  taqozo  etgan  edi.Bu  vaqtdagi  falsafa 

burjuaziyaning  fiodalizm  va  katolik  cherkoviga  qarshi  kurashga  qaratilgan  edi. 

(D.Bruno). 

Hunarmanchilik 

rivojlandi 

manafaktura 

paydo 

bo`ldi 

texnika 

rivojlandi.”Yunonlarning  genial  bashoratlariga  va  arablarning  o`zaro  bog`lanmagan 

sporadik tadqiqotlarga qarama –qarshi o`zaro fan deb atash mumkin bo`lgan birdan-bir 

fan-hozirgi zamon tabiatshunosligi”shu davrning eng buyuk ilmiy yutug`i  

Kopernikning  geosentrek sestemasi (1543-y) bo`ldi. 1609-yilda G.Galili kuzatish 

ishlarida  teliskopdan  foydalanib  bitr  qancha  kashfiyotlar  qildiki  ular  yer  bilan 

planitalarning  o`xshashligini  tasdiqladi,  1609-1619-yillarda  esa  I.Kepler  planitalar 

harakati  qonuniyatlarini  tushuntirib  berdi.  Asdtranomiyaning  yutuqlari  geografik 

koordinatalarini  aniqlash  metodlarini  ishlab  ciqishga  imkon  tug`dirdi.fizika  fani 

geografiyaga termometr ,barometr va boshqa metrologek priborlarni hadya qildi.   

Geografiyada Ptolomeyning kitoblari va kartasi juda katta rol o`ynadi.  

Buyuk  geografik  kashfiyotlar  uchta  asosiy  yo`nalishda  bordi;1)Afrikani  aylanib 

o`tuvchi 

janubiy 

yo`nalish.2)Atlantika 

okeani 

orqali 

o`tuvchi 

g`arbiy 

yo`nalish.3)Yevrosiyoning qutbiy chekkalarini aylanib o`tuvchi shimoliy yo`nalish .  

1.1Janubiy Amerika materigining paydo bo`lish tarixi. 

I.1.Buyuk  geografik  kashfiyotlarni  Portugaliya  boshlab  berdi.Portugallarning 

Afrikaning g`arbiy qirg`oqlari bo`ylab suzishi harakatlanishi kuchi harakteriga ko`ra bir-

biridan farq qiluvchi bir necha bosqich bo`yicha bordi.  

Birinchi bosqich (1415-1434)harakatlantiruvchi kuch qul savdosi va oltin undirish 

bo`ldi.  Markis  tabiri    bilan  aytganda  Afrika  “qora  tanlilar  ov  qiladigan  quruq 

maydonga”aylandi.Bu  davrda  Yashil  burun  (1445)  Yashil  burun  orollari 

(1452),Gveniya  qo`ltig`(1462)  Kongo  daryosining  quyar  joyi  (1482)va  Yaxshi  umid 

burni (1487)topildi.   

Uchinchi bosqich(1487-1498)yaxshi umid burni kashf etilgandan keyin Portugallar 

Hind  okeanini    berk  havzadir  ,degan  tasavvurning  noto`g`ri  ekanligini  tushunishdi  . 

Ularda hindistonga boorish umidi paydo bo`ldi.1497-1498 yillarda Vasko Da Gama  o`z 

ekspedetsiyasini Zanjibardan Hindistongacha boshlab borgan arab darg`asi  Ibn Majid  

yordamida    Hindistonga    boorish      umidini      ro`yobga      chiqardi.  1500-yilda  Kabral 

qo`mondonligida    Hindistonga      yub  orilgan    ikkinchi        Portugal  ekspedetsiyasi    

Braziliya    qirg`oqlariga    yetib   bordi.  Braziliya     dastlab orol   deb   hisoblanib ,   

unga    Vera   Krust    deb   nom    berilgan    edi.  Gama  va  Kobral  ekspedetsiyalaridan    

keyin  Janubiy Osiyo  va   Braziliya da  Portugaliya  ekspedetsiyalari   boshlandi. 

Yevropadan  g`arbga  tomon  Atlantika  okeani  orqali  sharqiy  osiyoga  borish 

yo`lidagi  barcha  geografik  kashfiyotlar  ichida  eng  buyuk  kashfiyot  Kolumbning 

Amerikani  kashf  etishi  bo`ldi.Bu  kashfiyot  yuqorida    ko`rganimizdek  normalar 

kashfiyotdan kiyingi ikkinchi kashfiyot edi. Yangi yerlarni ochish  g`oyasiga Pifagor va 

Aristotelning  yerning  Sharsimonligi  haqidagi  talimotida  Ptalomeyning  Yevrosiyo 

sharqqa  uzoq  cho`zilgan  degan  fikrida  va  Beruniy  asarida  Marko  Psloning  Xitoy 

geografiyasi  to`g`risidagi  talimotidan  asos  solingan  Xristofor  Kolumb  tarixiy 

qahramonlik  qildi  –materik  kashf  etdi.1492-yil  3-avgustda  uning  90kishi  va  3ta 

kemadan  iborat  floteliyasi  Ispaniyadan  chiqib  o`sha  yili  oktiyabirning  11-kundan  12-

kunga o`tar kechasi Bagama orollaridan biri yaqiniga yetib keldi. So`ngra Kuba,Gaeti 

va boshqa orollar  topildi. Bularni Osiyoning sharqidagi orollar deb o`ylashgan .  

Amerikaning  nomida  tarixiy  adolatsizliklardan  biri  namoyon  bo`lgan.  Dengizchi 

Amerigo  Vespuchchi    Janubiy  Amerika  qirg`oqlarini  o`zi  borib  ko`rgan  qisimlarini 

tasvirlovchi  bir  necha  makonni  kashf  etgan.1507-yilda  Validzeen  Ollerning 

“kosmografiya “asarida Terra Amerika birinchi marta tilga olindi.so`ngra ular kartograf 

Merkator kartalaridan bu nom ikkala materikka tadbiq etildi.      

Kolumbning  yangi  dunyoni  kashf  qilgani  bilan  bir qatorda  Magellanning  (1519-

1521-yillardagi) 

dunyo 

aylana 

suzishi 

ham 

insoniyatning 

buyuk 

qaxramonliklaridan.Magellan  ekispidetsiyasining  bevosita  vazifasi  ancha  kichik  –

Ziravorlar  yani  mollukko  orollarining  geografik  o`rnini  anglash  edi.XV  –asrning  eng 

kuchli  dengizchi  davlatlari  bo`lgan.Ispaniya  bilan  portugaliya  1494-yili  Tordosiliyas 

shartnomasi  bilan  o`z  harakat  doiralarini  taxminan  46  gr  g`arbiy  uzunlikdan  o`tgan 

meridian  yo`alishdagi  demakratsion  chegara  bilan  ajratib  olishdi  bu  chegaradan 

g`arbdagi yerlar suvlar va kelgusidagi kashfiyit yo`llari Ispaniyaga undan sharqdagilari 

Portugalitya  uchun  sharqdagilari  portugaliyaga  qaraydigan  bo`ldi.Yerning  ikkinchi 

tomonidagi  yani  osiyoning  sharqiy  qirg`oqlaridagi  chegara  qayerdan  o`tishi  noaniq 

bo`lib qoldi.Asosiy ziravorlarni yetkazib beruvchi ziravorlar (Molukko) orollari xuddi 

shu tomonda joylashgan edi. Bu orollardan Portugaliya foydalanar edi.Lekin spanlar  

Portugallarning  shunday  huquqga  ega  ekanliklariga  shupxa  bilan  qarar 

edilar.Magellan  ekspidetsiyasi  Molukko  orollari  o`rnini  aniqlash  maqsaida  tashkil 

etilgan edi lekin bu ekspiditsya Afrikani aylanib o`tib Portugaliyaga qarashli suvlardan 

borishi mumkin emas edi. Magellan yerning sharsimonligi g`oyasiga asoslanib Molukko 

oroliga g`arbiy yo`l bilan boorish loyihasini taklif qildi.      

Birinchi dunyo aylana ekspeditsiyaning natijalari uning o`z oldiga qo`ygan xususiy 

iqtisodiy vazifasidan benihoya katta bo`ldi. Bu ekspeditsiyadan keyin insoniyat yerning 

qanchalik  katta  ekanligini  bilib  oldi.A.  Vespuchchining  Kolumb  yerlari  hech 

bo`lmaganda  bu  yerlarning  ekvatordan  janubdagi  qismi  Osiyoning  bir  chekkasi  emas 

uYangi dunyo degan taxmini tasdiqlandi,yerda quruqlik emas balki suvlik maydoni katta 

ekanligi ilgari nomalum bo`lgan juda katta buyuk yani Tinch okean borligi aniqlandi.    

Magellan  ekspiditsiyasidan  keyin  ham  uzoq  vaqtlargacha  kartalarda  janubiy 

yarimsharda  janubiy  yerning  chekkasi  deb  xisoblanar  edi.  Ispanlar  ,Portugallar  va 

Gollndlar bu nimalum materikni qidirib yo`lda ko`p kashfiyotlar qilishdi.(yangi Gveniya 

Avstraliyaning g`arbiy qirg`og`i Tasmaniya tinch okeanidagi orollar topildi)    

XVI-XVIII-asrlarda G`arbiy Yevropada kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi 

bilan mustamlakalarini bosib olish harakterida Ispaniya va Portugaliya bilan bir qatorda 

Angilya va Nedirlandiya ham ishtirok eta boshlashadi. Bu mamlakatlar ham Hindiston 

bilan  Xitoyga  intilishdi.  Janubiy  yo`llar  bu  davlatlar  uchun  berk  bo`lganligidan  ular 

boshqa yo`nalishda kashfiyot qilishdi.Ingiliz savdogarlari Kolumb kashfiyotlari haqida 

eshitishlari  bilan  1497-yildayoq  ota  va  o`g`il  Kabottlarinng  ikkita  ekispeditsiyasini 

tashkil  etishdi.Bu  ekispeditsiyalar  Brestoldan  chiqib  g`arbga  qarab  yuradi  ular 

niyufaundlen  va  Labrador  geografik  kengliklardan  shimoliy  Amerikaga  yetib 

borishdi.Bu  yerda  Xitoyning  kutilgan  boyliklarini  topolmagan  ingilizlar  Kaboltlar 

kashfiyotiga ahamiyat berishmadi.shu bilan birga bu ekispeditsiyalarning muvafaqiyatli  

Angilyani Xitoyga boradigan yagi yo`llar qidirishga majbur edi.        

Qidiruvlar  yunalishini  ruslar  ko`rsatib  berishdi.1525-yilda  rus  elchisi  Dmetri 

Gerasimov  Rim  papasi  va  adabiyotchi  hamda  tarixchi  Vavil  Ioviy  bilan  suxbatida 

g`arbiy  yevropada  birinchi  bo`lib  shimoliy  sharqiy  yo`l  yaniy  sharqiy  osiyoga 

yevrosiyoga    shimoliy  qirg`oqlari  bo`ylab  boradigan  dengiz  yo`li  haqidagi  fikrini 

aytdi.D.Gerasimov germaniya va Rimda bu fikrni tasdiqlovchi kartani ham ko`rsatgan 

bo`ladi.Dmetrey Gerasimov malumotlari Marko Polodan olingan malumotlar bilan o`z-

o`zidan bog`landi yevropaliklar bu malumotlarni o`z manfatlari nuqtai nazardan talqin 

qildi.     

XVII-asrda  yangi  bir  yuksalish  bo`ldi.Bu  yuksalishni  o`yg`onish  davri  bilan 

tenglashtirish  mumkin.Bu  yuksalishga  fyodal  munosabatlarning  yana  yemirilishi  va 

kopitalizmning rivojlanishi sabab bo`ldi. Fanlar akademiyalari tashkil etildi (Rossiyada 

1724-yilda).I.Nyuton  butun  dunyo  tortishish  talimoti  asosida  planitalarning  harakati 

nazariyasini  ishlab  chiqdi.I.Kant  so`ngra  P.Laplas  kosmogonik  gepotezalarni  yaratib 

fanga  rivojlanish  g`oyasini  kiritishdi.  Ko`pchilik  davlatlarda  metrologek  stansiyalar 

tashkil  etildi  Xronometrning  takomillashtirilishi  joylarining  geografik  uzunligini 

anglashga imkon berdi.        

Kartografiya taraqqiy etdi kartografik proeksiyalar ilmiy nazariyasi rivojlandi relifni 

tasvirlash usullari takomillashdi. Geologiyaga asos solindi.P.S.Pallas (Rossiya) 

geologic qatlamlarining yoshi haqidagi talimotga asos soldi.  

 

1.2. JANUBIY AMERIKA MATERIGINING TEKTONIK 

TUZULISHI VA TARIXI. 

 

Janubiy  Amerika  orografiyasi  bilan  shimoliy  Amerika  orografiyasi  o`rtasida  bir 

qadar o`xshashlik bor sharqda atlantika okeani qirg`oqlari yaqinida Brazeliya va Gviana 

tog`liklari hamda patagoniya platosi bor.Materikning chekkalarida va shimoli-g`arbida 

uning  qirg`oqlari  qiyofasiga  mos  ravishda  dunyodagi  eng  uzun  tog`  sestemasi  And 

tog`lari yoki Janubiy Amerika kordilirasi tog`lari 9000 km ga chuzilgan. Tog`liklar bilan 

And  tog`lari  orasidagi  materikning  taxminan  45%ni  egallagan  juda  katta 

Amazonka,oraniko  va  paragvay-parana  (La-Plata)  pastak  tekisliklari  bor  ulardan 

Janubiy  Amerikaning  eng  katta  daryolari  oqib  o`tadi.Bu  tekisliklar  materikning  o`rta 

qismida yaxlit tekisliklar platosi hosil qilib bir-biriga tutashib ketgan.    

Shimoliy  Amerika  bilan  Janubiy  Amerikaning  orografik  jxatdan  bir-biriga 

o`xshashligi  har  ikkala  materik  rivojlanishiga  va  strukturasining  g`arbiy  chekka 

qisimlari Tinch okean mintaqasining burmali tog`lariga kiradi,vaxolanki ularning katta 

sharqiy  qisimlari    platforma  tuzulishiga  ega.  Biroq  Janubiy  Amerikaning  platforma 

qismi  tuzulishi  va  rivojlanishiga  ko`ra  Shimoliy  Amerikaga  ko`ra  Afrikaga  ko`proq 

o`xshash.   

Yuqorida  aytib  o`tilganidek  Janubiy  Amerika  platformasi  juda  katta  Gviana-

Braziliya  megaqalqoni  (uni  Janubiy  Afrika  qalqonining  analogi  deb  qarash  mumkin 

)bilan  Pampa-Patagoniya  plitasidan(uni  Afrikadagi  Saxroi  Kabir  plitasiga  taqqoslash 

mumkin)tashkil topgan.   

Megaqalqon doirasida fundamentning u yer betiga chiqqan 3 ta qismi bor;Bular –

Gvian,G`arbiy  Braziliya  va  Sharqiy  Brazeliya  qalqonlaridir.  Ularni  Amazonka 

,Parana,San-Fransisko,Maraniyo(Paranaiba)  seniklizalari  bir-biridan  ajratib  turadi. 

Oxirgi  3senikliza  o`zaro  tutashib  G`arbiy  Braziliya  qalqoni  bilan  Sharqiy  Braziliya 

qalqoni orasidagi bir butun botiqlar zonasini hosil qilgan.   

Qalonlarining  And  burmali  zonasiga  qaragan  yonbag`irlari  perikraton  (yani 

kartalar  chekkasidagi  botiqlarga  borib  tutashadi  ;  bu  botiqlar  esa  o`z  navbatida  And 

tog`lari old bukilmalariga qo`shilib ketgan. 

Janubda submeridional yo`nalgan perikraton bukilma Chako-Pampa seniklizasiga 

qo`shilib  ketgan  ;Chako-Pampa  seniklizasi  esa  o`z  navbatida  Parana  seniklizasiga 

tutashgan.Chako-Pampa  seniklizasi  Patagoniya  plitasiga  kritilishi  mumkin.Patagoniya 

plitasida  ikkita  massiv  ajratiladi  ularning  yuz  qismi  chukindi  va  vulkanik  jinslardan 

tarkib topgan;massivlar bir-biridan tor bukilmalar orqali ajralgan.   

Platformateritoriyasida turli xil foydali qazilmalar bor. Ularning janubiy Amerika 

kartasidagi hozirgi taqsimlanishi :bir tomondan geologik tuzulishidagi tafovutlarni aks 

ettisa ,ikkinchi tomondan uning gealogik jixatdan notekis o`rganilganligini ko`rsatadi.  

Yirik  metal  rudasi  konlari  arxey-praterazoy  fundamentining  jismlari  bilan 

bog`liqdir  .Gviana  va  ayniqsa  brazeliya  tog`liklarining  proterazoy  metamorfik 

jinslaridan (etabiriklardan )temir rudasi –magmitik va gematetlarning boy zapaslari bor. 

Intruziyalar yer po`stiga kirib kelgan joylarida oltin konlari bor.  

Qadimgi  nurash  maxsulotlari  va  rganit-genislarning  parchalanishidan  tarkibida 

50%dan ortiq metallic bo`lgan marganes rudasining katta zapaslari hosil bo`lgan.  

Shuningdek ayniqsa Gviana tog`ligi va Gviana pastekisligidagi kristalli jinslardagi 

qadimgi  nurash  pusti  bilan  kapitalistik  dunyodagi  eng  katta  boksit  konlari 

bog`liqdir.Turli  yoshdagi  pegmatit  tomirlaridan  nodir  va  radiaktiv  elimentlar  paydo 

bo`lgan.   

Oraniko bilan Amazonka Perikraton bukilmalaridan Gran-Chakoda va Patagoniya 

plitasida yaqinida neft konlari topilgan bo`lib ulardan neft qazib olinmoqda. 

Janubiy  Amerika  platformasi  teritoriyasida  relif  Afrika  relifiga  juda  o`xshab 

ketadi.Ularning  tafovuti  asosan  u  yoki  bu  relif  tipining  o`zaro  nisbatida  aks 

etgan.Masalan  Janubiy  Amerikada  seniklizalar  ancha  keng  tarqalganligidan  pastak 

akkumulyativ tekisliklar ancha katta maydonni egallaydi.Vulkanogen platolar tarqalgan 

teritoriyalar ham ancha katta keng.  

Akumuliativ tekisliklar Afrikadagi kabi deyarli barcha seniklizalarning markaziy 

qismini  egallab  perikraton  bukilma  zonasiga  muvofiq  keladi.Seniklizalarning 

qalqonlariga  yondosh  chekka  qisimlari  shuningdek  Patagoniya  plitasi  qat-qat  balant 

tekisliklar  va  platolarni  hosil  qiladi.  Chukindi  jinslar  kompliksi  atrofidagi  qalqonlar 

bilan birga ko`tarilma harakatlar tasirida bo`lgan.Maraniyo va Ssn-Fransisko botiqlari 

monoklinal hamda yon bag`irlari jarlik hosil qilib tik tushgan (shapadas)zinapoyasimon 

baland platolar tarqalganligi bilan haraktelanadi.   

G`arbiy (markaziy)Braziliya qalqonlarining shimoliy va g`arbiy qisimlari Sharqiy 

Braziliya va G`viana qalqonlarining simoliy yonbag`irlari uchun eng tipik bo`lgan relif 

shakillari baland tekisliklar hamda gox keng gox tor darasimon daryo vodiylari kesib 

o`tgan yassi tog`liklardir.  

Braziliya tog`liklarining janubi g`arbida Parana havzasida juda katta maydonlarni 

zinapoyasimon vulkanik platolar egallaydi.  

Sharqiy  Braziliya  qalqonlarning  chekkasiga  to`g`ri  keluvchi  Sharqiy  Braziliya 

tog`ligi  shuningdek  Gviana  tog`ligining  katta  qismi  mezazoyning  oxiri  va  neogen 

antropogenda qalqonlarning orogenik harakatlar tufayli aktivlashuishi natijasida Sharqiy 

Afrikadagi epiplatforma tog`lariga o`xshab qolgan (bular Braziliya serralari va gviana 

tog`ligib uning eng baland  qisimlaridan iborat  

And tog`lari burmali mintaqasi diyarli boshdan oxirigacha yoki deyarli paralil tog` 

tizmalari va tog` orasidagi vodiylardan tashkil topgan tog` tizmalari-antilinoriylarga tog` 

vodiylari  esa muayyan senklinoriy va grabinlarga to`g`ri keladi. 

Hozirgi And burmali tog`lari tarkibiga biroz keyingi orogenik harakatlar natijasida 

o`zgargan  paleozoy  burmali  strukturalari  kiradi  ular  tog`  sestimasining  markaziy  va 

sharqiy  qisimlarini  o`z  ichiga  oladi.  G`arbda  butun  paleazoy  va  mezazoy  davomida 

cho`kkan hamda burmalangan kaynazoy erasida ko`tarilgan zona cho`zilib ketgan. 

Shimolda  asil  And  tog`lari  mintaqasi  asosiy  qismi  shimoliy  Amerika  tarkibiga 

kiruvchi antel karib oblasti bilan tutashadi.Janubiy Amerikada bu oblastiga karib And, 

tog`larining geografik kenglik bo`ylab o`tgan tog` sestimasigina kiradi.   

And tog`lari burmali mintaqasi deyarli boshdan oxirigacha paralil tog` tizmalari va 

yog` orasidagi vodiylardan tashkil topgan;tog` tizmalari antiklenolilarga tog` vodiylari 

esa muayyan senklinoli va grabinlarga to`g`ri keladi. 

Hozirgi And burmali tog`lari tarkibiga biroz keyingi oregonik harakatlar natijasida 

o`zgargan  paleazoy  burmali  strukturalari  kiradi  ,ular  tog`  sestemasining  markaziy  va 

sharqiy  qisimlarini  o`z  ichiga  oladi.G`arbda  butun  paleazoy  va  mezazoy  davomida 

cho`kkan hamda burmalangan va kaynazoy erasida ko`tarilgan zona cho`zilib ketgan.   

Shimolda  asl  And  tog`lari  mintaqasi  asosi  qismi  Shimoliy  Amerika  tarkibiga 

kiruvchi Antel karib oblasti bilan tutashadi. Janubiy Amerikada bu oblastga Karib And 

tog`larining geografik kenglik bo`ylab o`tgan tog` sestemasigina kiradi.  

And  tog`larida  relifning  rivojlanishi  va  tizulishidagi  tafovutlarga  qarab  quyidagi 

strukturaviy  geomorfologik  zonalarga  ajratish  mumkin:G`arbiy  Kordilera  tog`lari 

,Sharqiy Kordilera tog`lari,Kardelira yosh tog`lari va Pampa serralari.G`arbiy Kordilera 

tog`lari  baland  va  o`rtacha  balandliklardagi  burmali  palaxsali  tog`lardan  iborat  bo`lib 

ular  Alp  seklining  o`rtasida  paydo  bo`lgan  G`arb  tomondan  bu  zonaning  yonida 

bo`ylama vodiy va botiqlar polosasi joylashgan bo`lib ular o`z navbatida uzilib-uzulib 

davom etuvchi qirg`oq bo`yi Kordilerasi tog`lrini Tinch okeanidan ajratib turadi.      

Qirg`oqbo`yi kordelirasida deyarli hamma joyda kaynazoy erasining burmalangan 

yotqiziqlaridan  tarkib  topgan  .Keyingi  zona  sharqiy  kordelira  tog`lari  burmali 

strukturalarining  kaynazoy  erasi  oxiridagi  palaxsali  harakatlari  natijasida  paydo 

bo`lgan.And  tog`larining  markaziy  qismida  ,Garbiy  va  sharqiy  kordelira  tog`lari 

o`rtasidagi    Boliviya  tog`ligi  Punalari  joylashgan  ular  paleazoy  palaxsalaridan  iborat 

bolib Alp orogenizida ancga o`garib ketgan 26-jk bilan 30-jk o`rtasida kordilera yoni 

(yani  baland  kordilera  )  bilan  Pampa  serralarining  o`rtacha  balandlikdagi  va  baland 

palaxsali massivlari hamda tizmalari qad ko`targan bu tog`lar avvaliga paleazoy so`ngra 

esa  Kaynazoy  tog`I  paydo  bo`lishi  harakatlari  tasiridagi  platformaning  chekka 

qismlaridir. Ular asl And tog`laridan tektonik botiqlar orqali ajralgan bo`lib platforma 

bilan And tog`lari orasidagi oraliq oblast deb qaralishi mumkin.   

And  tog`lari  mintaqasida  foydali  qazilmalardan  mis,qalay,qo`rg`oshin,varuxning 

pnivmatlit vahamda gedrotermal rudalari tarqalgan shuningdek kumush oltin va nodir 

toshlar konlari ham bor. 

And tog`larining tog` oralig`I va tog` oldi bukilmalarida Vinusuela va Kolumbiya 

teritoriyalari neftga boydir.