O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi n. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sobirov, I. Hojaliyev

36-dars 
QARATQICH KELISHIGI SHAKLI 
 
Darsning maqsadi: 
a) ilmiy maqsad - qaratqich kelishigi shaklini o'rganish; 
b) tarbiyaviy maqsad - milliy vatanparvarlik ruhini singdirish; 
d) rivojlantiruvchi maqsad — yozma nutqni shakllantirish. 
Darsning jihozi:
ramziy chizmalar. 
Darsning rejasi: 
1. Qaratqich kelishigi shakllari. 
2. Qaratqich kelishigi shaklining birikma tarkibida tushmaslik holatlari. 
3. Qaratqich kelishigi qo'shimchasining tushish holatlari. 
1- topshiriq shartiga ko'ra matndagi ajratib ko’rsatilgan so'zlar-ning qaysi 
kelishikda, qaysi so'z turkumida ekanligi aniqlanadi. Qaratqich kelishigi atoqli va 
turdosh otlarga, ot o'rnida qo'llangan olmosh va sifatdoshlarga qo'shilishi mumkin 
ekanligi ta'kidlanadi. 
125-mashqda 
berilgan bizning maktab, maktabimiz bog'i, Ahmadning akasi 
birikmalari ustida ishlanadi. Qaratqich kelishigi shaklini olgan so'z qaratqich, 
qaratqich bog'lanib kelgan so'z qaralmish deyilishi uqtiriladi. 
Bizning maktab, 

---

42 
maktabimiz bog'i
birikmalari tahlil qilinadi. Keltirilgan misollarning uch xildagi 
ko'rinishiga o'quvchilar diqqati jalb qilinadi. 
Bizning maktabda egalikning. maktabimiz bog'ida qaratqich shaklining 
tushish holatlari, 
Ahmadning akasida
qaratqich shakli va egalik qo'shimchasining 
borligi, birikmalarning shakl jihatdan farqlanishi bayon qilinadi. Har uchala 
holatda ham birinchi kelgan so'z qaratqich, ikkinchi kelgan so'z qaralmish 
sanalishi tushuntiriladi. 
128-mashq asosida nazariy ma'lumotni to'ldiradi. 
Bizning shahar, 
Sharifaning kitobi, buning ahamiyati
birikmalarida qaratqich va qaralmish yonma-
yon kelganligi uchun -ning shakli tushsa ham ma'no o'zgarmaydi, bunday holat 
me'yor sanaladi. Ammo qaratqich bilan qaralmish o'rtasiga so'z kirib qolsa, 
qaralmish -ning shaklini talab qiladi: Maktabimizning ko'rkam bog'i. 
Bizning 
shahar, bizning maktab 
birikmalaridagi qaratqich shaklini tushirib o'qish tavsiya 
qilinadi. (Biz shahar, biz maktab). Ko'rinadiki, qarashlilik ma'nosi yo'qoladi. 
Demak, qaralmishda egalik qo'shimchasi qo'llanmaganda 
-ning 
qo'shimchasini 
tushirmasdan yozish o'z-o'zidan talab etiladi. (odatda, olmoshlarda kelishik 
qo'shimchalari tushurilmaydi.) 
Mening qalarnim, 
Sharifaning kitobi, o'qiganning obro'yi 
birikmalarida ham 
-ning
qo'shimchasini tushirib bo'lmaydi. 
Men qalarnim
deyilsa ma'no yo'qoladi. 
Demak, atoqli ot, olmosh, sifatdoshlarda 
-ning
shakli doimo qo'llanadi. 
Berilgan nazariy qoidalarni mustahkamlash. 
1. Qaratqich shakli o'rnida tushum kelishigi qo'llansa ma'no nima bo'ladi? 
2. Qaratqich va qaralmish yonma-yon kelganda ko'pincha qan-day hodisa 
yuz beradi? 
3. Qaratqich va qaralmish o'rtasiga so'z kirib qolsa, qanday holat yuzaga 
keladi? 
4. Qaysi holatlarda qaratqich shakli tushurilmaydi? 
5. So'z birikmasida qaratqich va qaralmish qanday joylashadi? 
6. Qaratqich va qaralmish bir-biridan nimasi bilan farqlanadi? 129-,130-
mashqlar mustaqil bajariladi. 
131-mashq uyga vazifa.