O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

To’liqsiz induktsiya
shunday extimoliy xulosa chiqarish turiki, unda birorta belgining 
bir mantiqiy sinfga tegishli predmetlarning bir qismiga (bir nechtasiga) xosligini (yoki 
xos emasligini) aniqlash asosida, shu belgining berilgan sinfga mansub barcha 
predmetlarga xosligi (xos emasligi) xaqida xulosa chiqariladi. 
To’liqsiz induktsiyada fikrimiz, xuddi to’liq induktsiyadagidek, juz’iylikdan 
(yakkalikdan) umumiylikka, kamroq umumiylashgan bilimdan ko’proq umumiylshgan 
bilimga qarab xarakat qiladi. Lekin unda, to’liq induktsiyadan farqli ularoq, xulosa 
kuzatish, tajriba davomida qayd etilmagan, o’rganilmagan predmetlarga xam tegishli 
Bo’ladi. To’liqsiz induktsiyaning evristik moxiyati aynan ana shundadir. 
To’liqsiz induktsiyada fikrmiz quyidagi sxemada ko’riladi. 
S
1 
predmeti P belgiga ega 

---

139 
S
2 
predmeti P belgiga ega 
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 
S
n
predmeti P belgiga ega 
S
1
, S
2
,..., S
n
predmetlari C sinfiga tegishli 
Èxtimol, S sinfining xar bir predmeti R belgiga egadir. 
Bu sxemani simvolik ko’rinishda quyidagicha yozish mumkin. 
R (x
1
) 
R (x
2
) 
... ... ... 
R (x
n
) 
x
1
, x
2
,..., x
n
... 

C 

x ((x

S)

R (x)) 
Xulosa yuqoridagidek o’qiladi, ya’ni «Èxtimol, S sinfining xar bir predmeti R belgiga 
ega Bo’lsa kerak» 
Masalan: 
2 soni 2 ga koldiqsiz Bulinadi 
4 soni 2 ga koldiqsiz Bulinadi 
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 
n soni 2 ga koldiqsiz Bulinadi 
2, 4,..., n... sonlari juft sonlardir 
Èxtimol, juft sonlarning barchasi 2 ga qoldiksiz Bulinsa kerak. 
To’liqsiz induktsiyada xulosaviy bilimning empirik asosi to’liq aniqlanmaydi, ana 
shuning uchun xam undagi amalga oshirilgan umumlashtirish to’liqsiz Bo’ladi. Xususan, 
unda berilgan mantiqiy sinfga mansub predmetlarning barchasi emas, faqat S dan Sn gacha 
Bo’lgan qismigina o’rganiladi, xolos. Ana shu o’rganilgan predmetlarga birorta P belgining 
xosligi (xos emasligi) kuzatilsa, uning o’rganilayotgan sinfga mansub barcha predmetlarga 
xosligi (xos emasligi) xaqida extimoliy tarzdagi xulosa chiqariladi. Bu xulosa ixtiyoriy 
ravishda xosil qilinmaydi va tasodifiy xarakterga ega emas, albatta. Juz’iylikdan 
(yakkalikdan) umumiylikka o’tish, ya’ni sinfga tegishli ayrim predmetlar xaqidagi bilimdan 
sinfga tegishli barcha predmetlar xaqidagi bilimga o’tish mantiqan asoslangandir. 
Predmetlar sinfining bir qismidan ikkinchisiga ko’chirilayotgan belgining zaruriyligi, 
umumiyligi uning tajribada muayyan xolatlar mavjud Bo’lganda bir jinsli faktlarda 
takrorlanib turishining turgunligida o’z ifodasini topadi, ya’ni u empirik asos yordamida 
tasdiqlanadi. 
Masalan, tabiatda gazning xaroratining o’zgarishi uning xajmining o’zgarishiga olib 
kelishi, jamiyatda iqtisod bilan siyosatning bogliqligi, bilishda fakt va qonunning o’zaro 
aloqasi zaruriy (muayyan sharoitda albatta vujudga keladi) va umumiy (muayyan sharoit 
paydo Bo’lgan barcha xollarda takrorlanadi) aloqalardan, borliqda amal qilayotgan 
qonuniyatlardan iborat. 
Zaruriy aloqalarning bir vaqtning o’zida umumiy aloqalardan iborat Bulishi 
(predmetlarning birorta sinfi, to’plamiga xos Bulishi), ularning esa, o’z navbatida, yakka, 
ayrim predmetlarda namoyon Bulishi, ya’ni ularning xususiyatlari sifatida yuzaga 

---

140 
chiqishi ilmiy bilish va amaliy muxokama yuritishda birorta mantiqiy sinf xaqida unga 
mansub predmetlarning ayrimlarini o’rganish asosida fikr bildirish mumkinligini 
anglatadi. 
Xaqiqatan xam, kundalik turmushimizda biz ana shunday yo’l tutamiz. Xususan, 
paxta, bugdoy, sut, metall prokati, gazlama va shu kabi ommaviy ravishda ishlab 
chiqariladigan maxsulotlarning katta xajmining sifati xaqida ulardan olingan kichkina 
namunalarni tekshirish natijalariga tayangan xolda fikr bildiramiz. 
Bunda ko’p xollarda xosil qilgan xulosaviy fikrlarimiz xaqiqatdan yoki xaqiqatga 
yaqin fikrdan iborat Bo’ladi. 
O’z-o’zidan ravshanki, bu yo’l bilan olingan xulosalar xamma vaqt xam to’gri 
Bulavermaydi. Ba’zan chiqarilgan xulosalar xato xam Bulishi mumkin. Buni quyidagi 
misol tasdiklaydi. Qachonlardir kimyogarlar metallarning bir qanchasi ustida 
eksperimentlar o’tkazishib, ularning qizdirilganda oltingugurt bilan birikishini 
kuzatishgan va shu asosda, «Barcha metallar qizdirilganda oltingugurt bilan birikadi», 
degan xulosaga kelishgan. Ularning muxokamasi quyidagi sxema tarzida kechgan. 
Mis qizdirilganda oltingugurt bilan birikadi 
Temir qizdirilganda oltigugurt bilan birikadi 
Alyuminiy qizddirilganda oltingugurt bilan birikadi 
Mis, temir, alyuminiy ..., metallar sinfiga kiruvchi 
ximiyaviy elementlar 
Èxtimol, barcha metallar qizdirilganda oltingugurt 
bilan biriksa kerak. 
Bu xulosaning xatoligi ma’lum bir vaqt o’tgandan keyin oltin ustida eksperiment 
o’tkazilganda ma’lum Bo’ladi: u qizdirilganda oltingugurt bilan birikmagan. 
Biz ko’rib chiqqan xol birorta belgining ayrim predmetlarda takrorlanishiga asoslanib, 
u belgini mazkur predmetlar mansub Bo’lgan sinfga to’laligicha induktiv yo’l bilan 
ko’chirish, ya’ni uni berilgan sinf predmetlarining barchasiga xos umumiy belgi, deb 
xisoblash mantiqiy zaruriyatdan iborat Bulishga da’vo qila olmaydi, degan fikrga olib 
keladi. Chunki belgining bir qancha predmetlarda takrorlanishi oddiy bir moslikdan 
iborat Bulishi, ya’ni tasodifiy xarakterga ega Bulishi xam mumkin. 
Demak, to’liqsiz induktsiya Buyicha xulosa chiqarishga xos xususiyatlardan biri 
asoslardan xulosaning mantiqan kelib chiqishning kuchsiz Bulishidir. 
To’liqsiz induktsiya uchun xarakterli Bo’lgan bu kamchilikni «tuzatish» uchun bir 
qancha metodologik talabalarga rioya qilish zarur. Bu ma’lum bir darajada xulosaning 
chin Bulishi extimolining ortishiga imkoniyat yaratadi. Ular quyidagilardan iborat: 
1.
Èkstensiv metoddan foydalanish, ya’ni o’rganilayotgan predmetlar sonini oshirish. 
Bu bir oz Bo’lsa xam xulosaning chin Bulishi extimolini orttiradi. Lekin bu erda bir 
narsani xisobga olish zarur. Tajriba tugal Bulmagan, ya’ni sinfning barcha predmetlari 
emas, faqat bir nechtasi o’rganiladigan bir sharoitda keyingi o’tkaziladigan tajribalardan 
birida avvalgi tajribalar natijalariga zid Bo’lgan xolni kuzatish extimoldan xoli emas. 
Bunda o’rganilayotgan xodislar sonini ko’paytirish yo’li bilan ko’zlangan maqsadga 
erishishga urinish kam samara beradi. Tajribani to’gal kilishga erishib Bulmaydi, Chunki 
bilish obyekti ko’p xollarda ochik sistemadan – xodisalar va xolatlar soni amalda cheksiz 
Bo’lgan obyektdan iborat Bo’ladi. 

---

141 
2.
Tajriba natijalarining sifat jixatidan xilma xil Bulishiga erishish, ya’ni bir xil 
sharoitda takrorlanadigan belgilarnigini emas, balki turli xil soxalar, xolatlarda 
takrorlanadigan o’xshash belgilarni xam qayd etish mo’ximdir. 
3.
Shuningdek, tajriba natijalarining ko’chli Bulishi, «bexosdan» aniklanishi omillari 
xam mo’xim axamiyatga ega. 
4.
Keyingi ikkita metodologik talab to’liksiz induksiyada empirik materiallarni tanlab 
olishni takoza etadi. 
Dastlabki empirik materiallarni-ko’zatish va tajriba natijalarini tanlab olish usuliga 
ko’ra to’liksiz induksiyaning ikkita turi: sanash orkali to’liksiz induksiya (eno’merativ 
induksiya) va istisno kilish orkali to’liksiz induksiya (eliminativ induksiya) ajratilishi 
mumkin.