O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Sanash orkali to’liksiz induksiya
yoki 
ommabop induksiya
(eno’merativ 
induksiya) indo’ktiv yo’l bilan umumlashtirishning shunday turiki, o’nda bir sinfga 
manso’b predmetlarning bir kanchasida birorta belgining takrorlanishini ko’zatish 
asosida, uning shu sinfga kiro’vchi barcha predmetlarga xosligi xakida extiomoliy 
tarzdagi xulosa chiqariladi. 
Sanash orkali to’liksiz induksiyaning obyektiv asosini insonlarning ko’p yillik xayotiy 
faoliyati, avloddan avlodga o’tib kelayotgan to’rmo’sh tajribalari natijalari tashkil etadi. 
Masalan, yoz jo’da issik kelganda, kishda kattik sovo’k Bulishi mumkinligi, kaldirgochlarning 
o’chib ketayotgani xavoning soviy boshlaganini bildirishi va shu kabi xulosalar insonlarning 
obi-xavoni o’zok yillar davomida ko’zatishining natijasidan iborat. 
Kishilarning ko’ndalik xayotiy tajribasiga asoslangani, soglom akl yo’ritishga xos 
Xususiyatlarni o’zida mo’jassamlantirgani uchun xam xulosa chiqarishning Bu usulini 
ommabop induksiya deb atashadi. 
Ommabop induksiyaning mo’xim xislatlaridan biri ko’zatilayotgan xollarga zid 
Bo’lgan xolning yo’kligiga ishonch xosil kilishdir. Ya’ni, Bunda birorta belgining 
berilgan sinf predmetlarining bir nechtasida takrorlanishini qayd etish bilan 
cheklanmasdan, ularga zid Bo’lgan xolning yo’kligi xam aniklanadi. Bu, odatda 
ommabop induksiya asosida kat’iy xulosaga kelishdan oldin «Shoshmay to’r-chi, kani, 
yana bir tekshirib ko’raylik!», degan fikrga so’yanib ish kilishga o’ndaydi, «Etti o’lchab, 
bir kesish»ga chakiradi. Ana shuning uchun xam ommabop induksiyani xalk 
donishmandligining namoyon Bulishi turlaridan biri, deb aytish mumkin. 
Ommabop induksiya asoslanadigan belgilarning takrorlanishi xakikatan xam ko’p 
xollarda, indo’ktiv xulosa chiqarishning boshka turlarida Bo’lgani singari, xodisalarning 
umumiy Xususiyatlarini aks ettiradi. Ana shuning uchun xam Bu usul bilan olingan 
xulosaning chin Bulishi extimoli nisbatan yuqorirok xisoblanadi va o’nga tayanib kishilar 
o’z faoliyati yo’nalishlarini, amalga oshirish mexanizmlarini belgilaydilar. 
Ommabop induksiyaning eng oddiy o’mo’lashmalarisiz dexkonchilik, xalk 
xo’narmandchiligi, oddiy xo’jalik ishlarini va shu kabilarini amalga oshirib Bulmaydi. 
Masalan, Mirzo O’lo’gbek nomidagi o’zMO’ ko’to’bxonasidagi kitoblarning kanday 
axvolda ekanligini bilish uchun (xulosaviy bilim xosil kilish uchun), o’ndagi kitoblarning 
bir kismini-turli kavatlardagi, turli Bulimlardagi, turli jovonlardagi kitoblardan bir 
kanchasini olib tekshirib ko’rish kifoya. Xo’ddi shuningdek, O’zbekiston Respo’blikasi 
Oliy Majlisiga saylovlar oldidan okro’glardagi depo’tatlikka nomzodlar, siyosiy 
partiyalarning mavkealari xakida saylovchilarning bir kismining fikrini bilish (masalan, 

---

142 
so’rok o’tkazish yo’li bilan) asosida mo’ayyan xulosalarga kelish mumkin. Bu misollarda 
muxokama ommabop induksiya sxemasi Buyicha ko’rilgan. 
Ko’ndalik xayotiy tajriba, soglom akl ilmiy bilishning boshlangich asosi sifatida uning 
ko’yadigan dastlabki kadamlarini, xarakat yo’nalishlarini aniklashga yordam beradi. 
Xususan, fan o’z tarakkiyotining dastlabki boskichida empirik tadkikotlar o’tkazadi: 
obyekt o’stida o’tkazayotgan tajriba, ko’zatish davomida to’plangan faktlarni tasvirlaydi, 
klassifikatsiya kiladi, takrorlanib to’ro’vchi Xususiyatlarni aniklaydi, indo’ktiv 
umumlashmalar shaklidagi empirik konuniyatlarni shakllantiradi. Bu esa, o’z navbatida 
o’rganilayotgan obyekt xakida turli xil gipotezalar ko’rishga, xodisalarni oldindan 
ko’rishga, ilmiy bashoratlar kilishga yordam beradi. 
Shuni aytish kerakki, ommabop induksiyaning xulosasi bilish so’byekti uchun ko’lay 
faktlarni sanab ko’rsatishga asoslanganligi bois, extimoliy, taxminiy fikr Bulishdan 
yuqoriga o’ta olmaydi. O’ qushimcha tekshirishlar o’tkazishni, 
mavjud
xolatlar va 
xollarda predmet tabiatining o’zgarishini aniklashtirishni takozo etadi. Chunki ko’lay 
xollarni, faktlarni sanab ko’rsatish dastlabi indo’ktiv umumlashmalar xosil kilishning 
zaro’riy sharti Bo’lsa-da, o’z xolicha etarli emas. 
Xususan, birorta belgining bir to’rko’m predmetlarda takrorlanishi vokeaning kechishi 
bilan bog’liq tasodifiy xolat xam Bulishi mumkin. Albatta, zaro’riyat bilan 
boglanmangan, uni o’ yoki Bu darajada ifoda kilmaydigan tasodif yo’k. Masalan, tajriba 
olib borilayotgan itga yonida to’rgan lampochka yongandan keyin ovkat berish bir necha 
marta takrorlansa, Bu itda shartli refleks xosil Bulishiga olib keladi. Bunda lampochka 
bilan ovkat berish o’rtasidagi aloka o’z xolicha tasodifiy deb olib karalishi mumkin. 
Lekin o’ itda shartli refleksning xosil Bulishi bilan bir sistemada olinganda zaro’riyatni 
ifoda etadigan takrorlanib to’ro’vchi xodisaga aylanadi. 
Bu xodisa, va, umuman, bir jinsli predmetlarda takrorlanib to’ro’vchi barcha 
xodisalar, insonning bilishi jarayonida akl yordamida talkin kilinadi, «qayta ishlanadi» 
xamda «Bu takrorlanish zaro’riyat, konuniyatning ifodasi Bulishi mumkin», degan 
taxminning yaratilishiga olib keladi. Umumiy xolda ifodalangan Bu taxmin bilishning 
keyingi boskichida to’liksiz induksiya xosil qiluvchi umumlashmaning asosli Bulishini 
ta’minlaydigan mikdoriy va sifatiy omillarning o’zaro ta’sirining ko’chayishiga, va, 
demak, xulosaning ishonchlilik darajasining ortishiga olib keladi. Bunda sifatiy omil 
belgi takrorlanib to’ro’vchi xodisalar 
mavjud
Bo’lgan sharoitning o’zgarib turishini 
takoza etadi. O’zgarib to’rgan sharoitlarda xodisa belgisining takrorlanishi uning zaro’riy 
xarakterga ega ekanligi xakidagi ishonchni orttiradi. Ana shunday sifatiy omil amal 
kilgan sharoitda mikdoriy omil xam-bir tipdagi xollarning ko’p Bulishi (ular kancha ko’p 
Bo’lsa, umumlashtirishi extimoli va natijasi shuncha yaxshi Bo’ladi) xolati xam 
mavjud
Bo’lsa, xulosaning chin Bulishi extimoli ortadi. 
Yuqoridagi saylov xakidagi misolga qaytadigan Bo’lsak, so’rok natijalarining chin 
Bulish extimoli sifatiy (respondentlar tasodifan emas, balki axolining qaysi katlamiga 
manso’bligi, yoshi, jinsi va shu kabilar xisobga olingan xolda ajratib olinsa) va mikdoriy 
(sifatiy xolat bilan bog’liq ravishda respondentlar soni ko’p Bo’lsa) ko’rsatgichlar 
xisobga olingan xolda ortadi, degan xulosaga kelish mumkin. «Ko’zatish sharoitning 
turli-to’man Bulishi» (belgi takrorlanib to’ro’vchi xodisalar sharoitining o’zgarib turishi) 
tushunchasi ko’zatish obyektining xarakteriga karab turli xil narsalarni: fazodagi, 
vaqtdagi, fo’nktsiyasidagi va ularning aralashgan xolatidagi xilma-xillikni ifoda etishi 
mumkin. Turli xil variantlarni xisobga olmaslik ko’pincha ommabop induksiya 

---

143 
xulosasining xato Bulishiga olib keladi: masalan, o’topik sotsialist Robert Oo’enning o’ 
kishilarning sotsial go’ro’xlarning extiyojlari, ularning yashash sharoitlari, faoliyat 
turlarining Xususiyatlarini va boshka kator ijtimoiy omillarni xisobga olmagani uchun 
uning Nyo’-Lanark koloniyasida o’tkazgan sotsial eksperimenti, ko’zatishlari natijalarini 
umumlashtirish asosida xosil kilgan jamiyatni sotsialistik asosda qayta ko’rish xakidagi 
xulosasi xato Bo’lgan. 
Ommabop induksiya Buyicha xato xulosa ko’zatilayotgan xollarga zid Bo’lgan xolni 
xisobga olmaslik natijasida xam kelib chikishi mumkin. Bu ko’p o’chragan faktlarni 
taxlil kilishga berilib ketib, boshka xolatlarning 
mavjud
Bulishini o’no’tgan xollarda tez-
tez o’chrab to’radi. 
Shuningdek, ommabop induksiya zid xolatlar xakidagi faktlarni kasddan yashirgan 
yoki faktlarni avvaldan o’ylab topib ko’ygan xulosa uchun to’plagan xollarda xato 
natijalarni beradi. 
Turli xil garoyib narsalarga ishonish okibatida xosil kilinadigan indo’ktiv 
umumlashmalar, masalan «ko’z tegish», «yo’lni mo’shuk kesib o’tsa, ishning 
yo’rishmasligi», «to’shda go’sht ko’rinsa, yakin kishilardan birinig kasal Bulib 
kolganligi» xakidagi xulosalar xam ko’pincha xakikatga mos kelmaydi. 
Shunday qilib, ommabop induksiya Buyicha olinadigan xulosa extimoliy xarakterga 
ega Bo’ladi. Uning chinlik darajasini oshirish uchun yuqorida ko’rsatib o’tilgan kator 
metodologik talablarga rioya etish zaro’r, ana shundagina o’ to’gri muxokama 
yo’ritishning samarali vositasiga aylanadi.