O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti

 

4 BOB. BOSHQA TILLARDAN O‘ZLASHTIRILGAN AYRIM SO‘ZLAR 

ORFOEPIYASI 

 

1.Turkiy  tillarda,  ma‟lumki,  f  undoshi  bo„lmagan,  shuning  uchun  jonli 

so„zlashuvda  arab,  fors  va  rus  tillaridan  o„zlashgan  so„zlardagi  "f"ni  "p"  deb 

talaffuz  qilish  hollari  uchraydi:  ulfat>ulpat,  faner>paner,  ferma>perma  kabi. 

Hozirgi o„zbek adabiy tilida ularni "f" bilan talaffuz qilish me‟yor holiga kelgan.  

 

2.So„z yoki bo„g„in boshida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi turkiy 

tillarga  xos  bo„lmagan.  Bu  hodisa  keyinchalik  boshqa  tillardan  o„zlashtirilgan 

so„zlar talaffuziga ham ta‟sir qilgan – jonli so„zlashuvda so„z yoki bo„g„in boshida 

yoxud  bo„g„indagi  ikki  undosh  orasida  bir  unlining  orttirilishiga  olib  kelgan: 

shkaf>ishkop,  stakan>istakon,  plan>pilon,  traktor>tiraktir  kabi.  Bunday  holat 

so„z  oxirida  ham  uchraydi:  aql>aqil,  fikr>fikir,  ilm>ilim,  hukm>hukum  kabi. 

Hozirgi o„zbek adabiy tilida bunday so„zlarni asl holicha (unli orttirmay) talaffuz 

qilish orfoepik me‟yor sanaladi. Bunday me‟yor shu tipdagi so„zlarning yozuvdagi 

shaklini (imlosini) to„g„ri belgilashga ham yordam beradi. 

 

3.Umumturkiy  so„zlarda  ikki  unli  yonma-yon  qo„llanmaydi,  bu  hol  arab 

tilidan o„zlashgan oila, doir, rais, maorif, saodat, mutolaa kabi so„zlar talaffuziga 

ta‟sir qilgan: oila, doir, rais so„zlarida bitta "y" orttirilgan (oyila, doyir,rayis kabi), 

maorif, saodat, mutolaa so„zlari esa unlilarning diftonglashuviga – mo:rip, so:dat, 

mutola: kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida rus tilidan so„z 

o„zlashtirishning  faollashganligi,  ruscha  o„zlashmalarning  rus  tilidagi  talaffuz  va 

---

imlo me‟yorlarini o„zbek tiliga aynan singdirish tendensiyasining ustun bo„lganligi 

o„zbek  tilida  ikki  unlining  so„z  tarkibida  yonma-yon  kelishini  orfoepik  va 

orfografik  me‟yorga  aylantirdi:  biologiya,  geometriya,  geologiya,  geodeziya  va 

boshqalar. Bu hol arabcha o„zlashmalarda (oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, 

mutolaa  kabilarda)  ham  ikki  unlining  yonma-yon  talaffuz  qilinishi  va  yozilishini 

me‟yor darajasiga ko„tardi. 

 

4.Arab tilidan o„zlashtirilgan ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo‘‘tabar 

kabi  so„zlarning  birinchi  bo„g„inidagi  unlilar  bo„g„iz  artikulyasiyasi  bilan 

cho„ziqroq talaffuz etiladi. 

 

5.Rus  tilidan  o„zlashgan  so„zlarda  "i"  unlisi  o„zbek  tilining  "i"  unlisidan 

torroq va cho„ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling:  tish (o„zb.) – tip>ti:p (rus.), til 

(o„zb.) – tir>ti:r (rus.) kabi. 

 

6.Rus  tilidan  o„zlashtirilgan  ko„p  bo„g„inli  so„zlarning  urg„usiz  ochiq 

bo„g„indagi  "i"  o„zbekcha  "i"dan  torroq  va  cho„ziqroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos 

qiling: bilan (o„zb.) – bilet (rus.), kinoya (o„zb.) – kino (rus.) kabi. 

7.Rus tili orqali o„zlashtirilgan so„zlarning so„nggi ochiq, urg„uli bo„g„inida 

"i"  unlisi  o„zbekcha  "i"dan  tor  va  cho„ziq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling: 

maxsi(o„zb.)  –  taksi(rus.),  tepki(o„zb.)-  konki(rus.)  kabi.  Urg„uli  bo„g„inning 

boshqa tiplarida (yopiq, to„la yopiq bo„g„inlarda) ham ruscha "i" o„zbekcha "i"dan 

cho„ziqroq va torroq talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: metin (o„zb.) -nikotin>nikoti:n 

(rus.), ovsin (o„zb.) -apelsin>apelsi:n (rus) kabi. 

8.Rus tilidan o„zlashtirilgan bir bo„g„inli so„zlarda "u" unlisi o„zbek tilidagi 

"u"dan  cho„ziqroq  va  kuchliroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling:  dud(o„zb.)  –