O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy-tadqiqot instituti

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga muhitning ta’siri.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida muhit muhim ahamiyatga ega. Muhitning ta‘siri masalan, KMnO₄ ning qaytarilish xarakterida yaqqol namoyon bo’ladi. Kislotali muhitda MnO₄^– ion Mn²⁺ iongacha, neytral muhitda MnO₂ gacha, ishqoriy muhitda MnO₄^2– (yashil rang) iongacha qaytariladi. KMnO₄ ning kislotali muhitda qaytarilishi:
+7 -1 +2 0
KMnO₄ + KJ + H₂SO₄ → MnSO₄ + J₂ + K₂SO₄ + H₂O.
Mn⁺⁷ + 5e^– → Mn⁺²
——————————————————————————
2KMnO₄ + 10KJ + 8H₂SO₄ = 2MnSO₄ + 5J₂ + 6K₂SO₄ + 8H₂O
KMnO₄ ning neytral muhitda qaytarilishi:
+7 +4 +4 +6
KMnO₄ + K₂SO₃ + H₂O → MnO₂ + K₂SO₄ + KOH
Mn⁺⁷ + 3e^- → Mn⁺⁴
S⁺⁴-2e^- S⁺
——————————————————————————
2KMnO₄ + 3K₂SO₄ + H₂O = 2MnO₂ + 3K₂SO₄ + 2KOH .
Kaliy permanganatning ishqoriy muhitda qaytarilishi:
+7 +4 +6 +6
KMnO₄ + K₂SO₃ + KOH K₂MnO₄ + K₂SO₄ + H₂O
Mn⁺⁷ + 1e^– → Mn⁺⁶
———————————————————————
2KMnO₄ + K₂SO₃ + 2KOH 2K₂MnO₄ + K₂SO₄ + H₂O
Oksidlanish qaytarilish reaksiyalarining mohiyati.
Ko'pchilik kimyoviy reaksiyalarda reaksiyaga kirishuvchi moddalar tarkibidagi elementlarning oksidlanish darajasi (valentligi) reaksiya natijasida o'zgarmaydi. Boshqa turdagi reaksiyalarda elementlarning oksidlanish darajasi o'zgaradi.
Elektronlarning bir atomdan ikkinchi atomga o'tishi natijasida elementlarning oksidlanish darajasi (valentligi) o'zgaradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi.
Oddiy moddalarda atomlar elektroneytral bo'ladi. Shuning uchun ularning oksidlanish darajasi shartli ravishda nolga teng deb qabul qilingan.
Neytral atomlar elektron yo'qotishi natijasida musbat zaryadlangan ionga aylanadi va nechta elektron bergan bo'lsa o'shancha musbat oksidlanish darajasi namoyon qiladi. Atomlarning elektron berish jarayoni oksidlanish deyiladi.
Masalan: Al – oksidlanadi.
Cu – oksidlanadi.
Atomlar elektron biriktirib olsa manfiy zaryadlangan ionga aylanadi. Bunda atom nechta elektron qabul qilgan bo'lsa uning oksidlanish darajasi shuncha man-fiy bo'ladi. Atomning elektron biriktirib olish jarayoni qaytarilish deyiladi. Masalan:
Cl₂ - 2e^- = 2Cl^- (Cl – qaytariladi)
S- 2e^- =S^-2 (S – qaytariladi)
O'zidan elektron bergan atom qaytaruvchi, o'ziga elektron biriktirib olgan atom esa oksidlovchi hisoblanadi.
Faqat neytral atomlar emas, balki ionlar ham elektron biriktishi yoki berishi mumkin.
Fe^-3 - e^- = Fe^-2 (qaytarilish)
S^-2 - 2e^- = S⁰ (oksidlanish)
Qaytaruvchi elektron berganligi sababli, uning oksidlanish darajasi algebraik qiymati ortadi. Oksidlovchi elektron biriktirib olish tufayli uning oksidlanish darajasi algebraik qiymati kamayadi. Masalan:
Pb⁰+ 2AgNO₃ = Pb(NO₃)₂ + 2Ag⁰
Pb⁰ – 2e^- = Pb⁺² (qaytaruvchi, o'zi oksidlanadi)
2Ag^- - 2e^- = 2Ag⁰ (oksidlovchi, o'zi qaytariladi)
Demak, oksidlanish - qaytarilish reaksiyasi yagona jarayondir. Oksidlanish vaqtida qaytarilish sodir bo'ladi, aksincha qaytarilish vaqtida oksidlanish jarayoni ham boradi.