O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi

3. Nutq faoliyati haqida tushuncha

Insonning nutqiy faoliyati uch ko‘rinishda amalga oshiriladi. Bular: so‘zlash, mutoalaa va eshitish.

So‘zlash deganda so‘zlovchining ma’lumot, maslahat berishi, buyurishi, o‘ziga na’molum narsalar haqida so‘rashi anglashiladi. So‘zlaganda so‘zlovchining bilimi, madaniyati, ahloqi, odobi yuzaga chiqadi.
So‘zlash monologik va dialogik ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Monologik nutqda bir kishining mulohazalari qarshi savollarsiz yoki javoblarsiz yuzaga chiqadi, suhbatdosh tomonidan bo‘linmaydi.
Dialogik nutqda muloqat qiluvchi shaxslar navbat bilan goh tinglovchi, goh so‘zlovchi bo‘lib turadi.
Mutoalaa o‘quvchining yozma nutq orqali asar muallifi, obrazlari bilan muloqatidir. Mutoalla tufayli o‘quvchi yozma nutqda aks etgan voqea-hodisalardan xabardor bo‘ladi. Ular ta’sirida hulqida qandaydir o‘zgarish bo‘ladi. Mutoalla ma’lumot olishning eng muhim yo‘lidir. Kishi o‘qish orqali ma’noviy yetuklikka erisha boradi.
O‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berishda o‘qituchining nutqi ishi bilan teppateng ahamiyatga ega. Zotan o‘qituvchi mutaxasislikka oid ishning yirik bo‘lagini nutqi orqali amalga oshiradi. Shuning uchun uning nutqi hamma vaqt g‘oyaviy yuksak, ravon, yumshoq, dilkash bo‘lishi lozim. Nutqda va ishda subutsizlik o‘qituvchi uchun noloyiqdir. Har bir nutq bolalarning yosh xususiyatlarini, bilimi va tushunchasini nazarda tutib tuzilishi shart. Shu bilan birga, o‘qituvchining nutqi yosh avlod ko‘z oldida uni o‘rab olgan moddiy va ma’naviy dunyoning yangi qirralarini ochib berishni maqsad qilib qo‘yadi. Demak, o‘qituvchining nutqi ta’lim-tarbiya berishning asosidir.
O‘qituvchining nutqi iloji boricha sodda, jozibador, ta’sirchan tuzilishi lozim. Har qanday bilim va tarbiya, asosan, o‘qituvchining dars hamda darsdan tashqari kundalik nutqi orqali berib boriladi. Nutqda u qanday shaklda bo‘lmasin bizning qadriyatlarimiz qattiq hurmat qilinishi lozim.
Pedagogik nutqiy muloqatning o‘ziga xosligi o‘qituvchining hamma yerda, har qanday sharoitda ham tarbiyasi ekanligi bilan harakterlanadi. Pedagogik o‘z tarbiyalanuvchilari bilan ko‘proq auditoriyada, darsda nazariy muloqatda bo‘ladi. Uning nutqi ilmimy-pedagogik mazmun kasb etadi. Bunday vaqtda ilmning turli sohalariga xos qoidalar, atamalar, xulosalar aks etadi. Bunday nutqda har bir narsa o‘z o‘rnida, me’yorda bo‘ladi. Atamalarga, yangi so‘zlarga berilgan izohlar sodda, o‘quvchi hazm qiladigan sintaktik qurilmalarda berilishi shart. Qoida va nazariyalar hayotiy, o‘quvchiga yaqin misollar bilan tushuntiriladi.
Polilog. Ikkidan ortiq kishilarning nutqidan tuzilgan suhbat polilogdir. Polilog hamma til xususiyatlari jihatidan diologning o‘zidir. So‘zlovchi o‘rtaga tashlagan muammoga birdan ortiq ishtirokchi o‘z fikrlarini bildirishi mumkin.
O‘qituvchi sinfda og‘zaki nutqning turli shaqllaridan foydalanadi. Quyi sinflarda ko‘proq nutqning diolog va palilog shaqli o‘rinlidir. Chunki suhbat usuli shuncha asoslanadi. Monologik nutqdan o‘qituvchi hikoya, tasvir, ta’rif, tavsif haraktiridagi mavzularni bayon etishda foydalanadi. Monologik nutq tarix, adabiyot darslari uchun xos bo‘lganidek, diologik nutq ona tili, matematika darslarida qo‘l keladi. O‘qituvchi har bir darsda og‘zaki nutqning hamma shaqllaridan foydalanishi lozim.
O‘qituvchi o‘quvchilarga o‘rganilayotgan mavzu va material to‘la yetib borishi, ularning xulqiga ta’sir etishini ko‘zda tutgan holda aytilayotganlarga mos harakatlar ham qiladi: Masalan, ko‘z, qosh, qo‘l, yuz, bosh, kift harakatlarini ishga soladi. Bunday harakatlar tasdiqni, inkorni yoki mamunlikni va hakozalarni ifodalashi mumkin. Harakat o‘z o‘rnida bo‘lsa, yoqimli kechsa foyda keltiradi. Ammo hadeb o‘rinli-o‘rinsiz harakatlar qila berish o‘quvchini zeriktiradi.