O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

15-mavzu. So’roq, undov belgilari va ularning qo’llanish o’rinlari. 

 

Tayanch  tushunchalar:  So‘roq  gap,  sof  cho‘roq  gap,  taqriz,  sitata,  so‘roq 

so‘zlar, undov belgisi, emosiya, undov gaplar, nominativ  gaplar, ritorik  so‘roq gaplar. 

  

Reja:  

1.So‘roq belgisining qisqacha tarixi. 

2.So‘roq belgisining qo‘llanish o‘rinlari. 

3.Undov belgisining qisqacha tarixi. 

4.Undov belgisining qo‘llanish o‘rinlari. 

 

So‘roq  belgisi  gap  oxirida  qo‘llanuvchi  asosiy  belgilardan  hisoblanadi.  Bu 

belgi  mazmunidan  so‘roq  anglashilgan  gaplar  oxiriga  qo‘yiladi;  shu  gapning 

tugallanish  nuqtasini,  uning  boshqa  gaplardan  ajralish  chegarasini  ko‘rsatadi  va 

mazkur  gapning  ifoda  maqsadiga  ko‘ra  so‘roq  gap  ekanligini  bildiradi.      Masalan: 

«Qayoqqa chekinasan? Bormi keraksiz  yering? Ne uchun odam bo‘lding, Kelmasang 

dushmanga teng? 

Prof.  A.N.Gvozdev  «so‘roq  belgisi  latincha  (QUESTION  (so‘roq)  so‘zining 

qisqarishidan  kelib  chiqqan»  deb  ko‘rsatadi:  avval  so‘roq ma‘nosini ifodalash uchun 

bu  so‘z  qisqartirib  (Q-O)        qo‘llangan;  keyinchalik  mazkur funksiyada shu so‘zning 

faqat bosh harfi ishlatilgan  (Q); bundan hozirgi  so‘roq belgisi (?) paydo bo‘lgan. 

---

 

- 60 - 

So‘roq  belgisining  o‘zbek  tilida  qo‘llana  boshlashi  XIX  asrning  oxirlariga 

to‘g‘ri  keladi.  Bu  belgi  o‘zbek  tiliga  rus  tilidan  kirgan.  U  1885  yildagi  ba‘zi 

o‘zbekcha  matnlarda  uchraydi.  ―Turkiston  viloyatining  gazeti»  sahifalarida  1900 

yildan  keyin  muntazam  qo‘llana  boshlagan.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  so‘roq 

belgisining  qo‘llanishi  quyidagicha: 

1.Sof  so‘roq  ma‘nosini  anglatuvchi  gaplar  oxiriga  qo‘yiladi.  Bunday  gaplar 

ikki  xil  shakllangan  bo‘ladi:  a)  tarkibida  so‘roqni  bildiruvchi  grammatik  vositalar; 

ishtirok  etadi:—Endi  ketib  qolmaysizmi?  Ha,  nima,  uyalasanmi,  kap-katta  qiz-a?  (G‘. 

G‘.)  b)  tarkibida  so‘roqni  bildiruvchi  grammatik  vositalar  ishtirok  etmaydi:  bundagi 

so‘roq  ma‘nosi  yozuvda  so‘roq  belgisi  orqali,  og‘zaki  nutqda  intonatsiya  orqali 

bilinadi:  To‘ygacha qo‘limni xam ushlatmayman  deysiz chog‘i? (U.) 

So‘roqni  anglatuvchi  gaplar  to‘liq  va  to‘liqsiz  gap  shaklida  bo‘lganda  ham, 

so‘roq  belgisi  qo‘llanadi:—  Ustingizdan  shikoyat  tushdi.—  Shikoyat?  So‘roqni 

anglatuvchi  gaplar  sodda  va  qo‘shma  gap  shaklida  bo‘lishi  mumkin.  Sodda  gap 

shaklidagi  so‘roq  gaplarda  taajjub,  taxmin,  chama,    buyruq  kabi  ma‘no  ottenkalari 

ham  ifodalanadi.  Masalan:—Mening  soatim  to‘xtab  qolibdi.—  Soatim  to‘xtab 

qolibdi? (A. Q.)  

Qo‘shma  gaplarda  so‘roq  ma‘nosining  ifodalanishi  xiyla  murakkab:  qo‘shma 

gapni  tashkil  etuvchi  barcha  gaplardan  (komponentlardan)  so‘roq  ma‘nosi 

anglashiladi;  qo‘shma  gapni  tashkil  etuvchi  bir  gap  so‘roq  ma‘nosini  anglatib, 

ikkinchisi  (yoki  boshqalari)  shu  ma‘noni  ifodalamaydi;  ergash  gapli  qo‘shma 

gaplarda  esa  so‘roq  ma‘nosi  bosh  gapda  bo‘lishi  mumkin  va  aksincha;  ergash  gap 

so‘roq ma‘nosini anglatganda, ko‘pincha bosh gapdan so‘ng qo‘llanadi. 

Bunday  holatlarda  ham  gap  oxiriga  so‘roq  belgisi  qo‘yiladi.  Masalan:  Axir har 

borganingizda,  pochchangiz  quruq  qo‘ymas?  (A.Q.)  Qanday  uxlar,  oyli  tun  qizning, 

YUragiga  hayajon  solsa?  

2.  Taqrizlarda  yoki  sitatalarda  biron  so‘z  yoki„jumla  noaniqlik,  gumon  va 

anglashilmovchilikni  bildirsa,  bunday  so‘z  va  jumladan  so‘ng  so‘roq  belgisi  qavsga 

o‘ralgan  holda  qo‘yiladi.  Masalan:  «Onaning  bokira  siynasida  (?)  gavdalangan...», 

kampir  o‘zining  sodda  tafakkuri,  o‘tmish  ongi  (?)  bilan,  tilidagi  o‘zbekcha  joziba  (?) 

bilan  esda qoladi. 

3.So‘roq  gap  tipidagi  sarlavhalardan  keyin  so‘roq  belgisi  qo‘yiladi:  Inglizlar 

qanday salomlashadi?   

4.Kim,  nima,  qaysi,  qanaqa,  qanday  qilib,  nima  qildi  kabi  so‘z  va  so‘z 

birikmalari  so‘roq  ma‘nosi  uchun  ishtatilsa,  ulardan  so‘ng  so‘roq  belgisi  qo‘yiladi. 

Masalan:  Ega kim?,  nima?, kimlar?,  nimalar?  kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. 

Undov  belgisi  gap  oxirida  qo‘llanuvchi  tinish  belgilariga  kiradi.  Undov  belgisi, 

o‘z  tuzilishiga  ko‘ra  ikki  elementli  tinish  belgisidir.  Undov  belgisi  badiiy  asarlarda 

(ayniqsa,  poeziyada,  lirik  asarlarda)  ko‘p  qo‘llanadi:  yozma  nutqdagi  turli  tuyg‘ular, 

holatlar,  har  xil  emotsionalliklarni  ifodalashda  undov  belgisining  roli  katta.  SHuning 

uchun  bo‘lsa  kerak,  lirik  shoir  Uyg‘unning  asarlarida  undov  belgisi  boshqa  shoir  va 

yozuvchilarnyng  asarlariga  nisbatan ko‘p qo‘llangan. 

Hozirgi  o‘zbek  tilida  undov  belgisi  takroriy,  oddiy  va  murakkab  qo‘sha 

(birgalikda)  qo‘llanish  xususiyatiga  ega:  undov  belgisi  bir  o‘rinda  uch  martagacha 

takroriy  qo‘sha qo‘llana oladi. Masalan: 

---

 

- 61 -