O’zbekiston respublikasi xalk

Oddiy tuproq hosil etuvchi jins- 

(S gorizonti).

 

80-130

 s

antimetrdan pastda 

sarg’ish yoki sarg’ish mala rangli, bo’shroq, g’alvirak, bir xil tuzilishli lyossimon 

qumoq  tuproqlar  boshlanadi.  Bu  qatlamda  karbonatli  chiqarilmalar  kam  bo’ladi, 

quyi qavatlarda esa mutlaqo bo’lmaydi. Gipsli gorizont, relef sharoitiga qarab, 1-2 

m chuqirlikda yoki undan ham pastda joylashgan. 

 

Tuproq  hosil  etuvchi  jinslarning  tipik  bo’z  tuproqlar  poyasida  eng  ko’p 

uchraydiganlari har xil qalinlikdagi lyossimon changli qumoq tuproqlardan iborat. 

Changli tuproqlarning tarkibida mayda chang va loyqaning miqdori och tusli bo’z 

tuproqlar poyasidagi qaraganda ko’proq, ammo to’q tusli bo’z tuproqlar poyasidagi 

lyossimon jinslarnikiga qaraganda kamroq bo’ladi. 

 

Profili ana shu xilda tuzilgan bo’z tuproqlar tekisliklarida va kichik nishobli 

yonbag’irlarida ko’proq uchraydi. Yonbag’irlarning quyi qismidagi bo’z tuproqlar 

ancha  qalin  qatlamli,  gumusli  gorizontlarning  aniq  bo’z  rangli  bo’lishi  va 

---

 

- 39 - 

 

karbonatli  chiqarmalarning  unchalik  ravshan  bilinmasligi  bilan  tuproqlardan 

ajraladi.  Suv  ayirg’ichlaridagi  tepa  va  nishob  yonbag’irlarda  bu  gorizontlar  qisqa 

bo’ladi. Ularning morfologik belgilarining bu xilda o’zgarishiga eroziya prostessi 

sabab bo’lgan. 

 

Shuni  ta’kidlash  lozimki,  tog’  va  tog’oldi  tekisligida  lyossimon  yotqiziqlar 

ko’pchilik  holda  sertoshli  prolyuvial-allyuvial,  ba’zan  tub  tog’  jinslarining 

nuralgan elyuviy yotqiziqlari suv ayirg’ichlaridagi tepalar ustida rivojlangan. Tipik 

bo’z  tuproqlarda  bayon  qilingan  morfologik  belgilar  ravshan  ifodalangan 

bo’lmasliklari mumkin. 

 

To’q tusli bo’z tuproqlar bo’z tuproqlarning so’ngi vakili bo’lib, u past tog’li 

rel’ef sharoitida shakllanadi. Tog’larda bu tuproqlar dengiz sathidan 825–1250 m. 

balandlikda  tarqalgan.  Bu  tuproqlar  tarqalgan  hududning  geomorfologiyasi  va 

rel’efi juda murakkab. Geomorfologik jihatdan bu hudud Nurota tog’ tizmalarining 

pastki  qatlamida,  ayrim  hollarda  tog’  oldi  o’r-qirli  yoki  keskin  to’lqinsimon 

qismida  joylashgan.  Past  tog’  yon  bag’irlari  ko’pchilik  holda  melkozemsiz  yoki 

dag’al  delyuviy  yotqiziqlaridan  tashkil  topgan  bo’lib,  o’simlik  turi  (qoplami) 

umuman  uchramaydi.  Faqatgina qiyalik  tik bo’lmagan,  asosan shimoliy,  shimoli–

g’arbiy, g’arbiy qiyaliklarda har xil gumusli melkozemli qatlamga ega bo’lgan to’q 

tusli  bo’z  tuproqlar  uchraydi.    Tuproq  hosil  qiluvchi  ona  jinslar  –  toshli-skeletli

 

delyuviy,  prolyuviy,  delyuviy-prolyuviydir.  Faqatgina  tog’  oldi  tekisliklarda 

lyossimon serkorbonatli ona jinslar uchraydi. Shu munosabat bilan to’q tusli bo’z 

tuproqlarning asosiy morfologik belgilaridan biri skeletli bo’lishi hisoblanadi.  

 

Shuni  ta’kidlash  lozimki,  past  tog’li  hududlarda  tarqalgan  tuproqlar  juda 

kam  o’rganilgan.  Keyingi  8-10  yil  davomida  bu  hududlarda  tarqalgan  tuproqlar 

geografiyasi,  tiplari,  tipchalari  to’g’risida  ma’lumotlar  adabiyotlarda  o’z  ifodasini 

topmoqda. 

 

 

To’q  tusli  bo’z  tuproqlar  uchun  quyidagi  morfologik  belgilar  xarakterli 

hisoblanadi. 

 

Qo’ng’ir  jigarrang  tovlanuvchi  bo’z  rang,  yaxshi  chimlangan,  zichlangan, 

kesakchali qalinligi 3–7 sm.li chimli qatlam mavjud. Tuproq yuza qismi toshchali, 

---

 

- 40 - 

 

eroziya  izlari  ko’rinib  turadi.  Chim  osti  qatlamida,  rangi  och-qo’ng’ir  jigarrang 

tovlanuvchi  to’q  tusli  bo’z,  tomirlar  miqdori  biroz  kamaygan,  zichlangan, 

yong’oqsimon  kesakchali,  ko’p  sonli  tuproq  jonivorlari,  ularning  chiqindilari 

(koprolitlar)  mavjud  bo’lgan  qatlam  bo’ladi.  Uning  qalinligi  10–20  sm.gacha 

bo’ladi.  Chim  osti  qatlami  ostida  V  qatlam  joylashgan  bo’lib,  uning  rangi  och 

qo’ng’ir  tovlanuvchi  bo’z  rang,  kesakchali,    mexanik  hamda  suvga  chidamsiz, 

tomirlar  ko’p  uchramaydi,  tuproq  hashoratlarining  yuqorigi  qatlamga  nisbatan 

kamroq  ifodalangan,  oqish  dog’lar  mavjud  bo’lgan  qatlam  yotadi.  Bu  qatlam 

sertoshli,  bazan  katta  o’lchamli  nuralgan  tog’  jinslaridan  iborat  qumli-qumloq 

tarkibli ona jins yotadi.