O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Toshkent Islom Universiteti

Marshrutizatorlarning ishlash printsiplari: 
1.Eng qisqa yo‘lni aniqlab jo‘natishligi. 
2.Eng minimal vaqt ichida ma’lumotlarni yetkazib berishligi. 
3.Eng yuqori tezlikdagi kanallar asosida uzatishligi. 
4. Eng himoyalangan aloqa kanallarini tanlab uzatishligi. 
5. Eng arzon yo‘nalish asosida ma’lumotlarni yetkazib berishligi va boshqalar. 
 
Telekommunikatsiya tizimlarida axborot havfsizligi. 
 
Xozirgi kunda kompyuter tizimi va tarmoqlariga quyidagi talablar qo‘yiladi: 
−  Ma’lumotlarni aniq va sifatli uzatish. 
−  Har xil turdagi ma’lumotlarni to‘g‘ri taqsimlash, qayta ishlash va saqlash. 
−  Qabul qilingan ma’lumotlarga operativ javob berish. 
−  Axborot resurslarini birlashtirish va to‘g‘ri bo‘lish va boshqalar. 
Telekommunikatsiya  tarmoqlarini  raqamlashtirish  jarayonlari  bilan  axborot 
havfsizligi  muammosi  oshib  bormoqda.  Bunga  sabab  ichki  va  tashqi  havf  xatarlar 
spektri oshib bormoqda: 
−  aloqa kanallaridan mo‘ljallanmagan ma’lumotla chiqib ketmoqda; 
−  ma’lumotlar  olish  uchun  ruhsat  berilmagan  aloqa  kanallariga  kirish 
ko‘paymoqda; 
−  raqamli tarmoqlarga va tizimlarga ta’sir etish va xujum qilish rivojlanmoqda, 
ya’ni: 
a) har xil kompyuter viruslarini yuborish; 
b) dasturlarga yamoqlar qo‘shish; 
v) telekommunikatsiya tarmoqlarida ma’lumotlar almashinuvini to‘sib qo‘yish 
vositalarini qo‘llash; 
g) test dasturlarini faoliyatini buzish va xakozolar. 
Shuning  uchun,  barcha  davlatlarda  telekommunikatsiya  tizimlarini  havfsizligini 
ta’minlash eng dolzarb masala hisoblanadi. 
Telekommunikatsiya  tizimlarida  axborotlarni  himoyalash  maqsadlari  va  masalalari 
quyidagilardan iborot: 

---

 
58 
1. Tinchlik davrda, har hil vaziyatda yoki tasodafiy favqulot xolatlarida bo‘lishidan 
qat’iy nazar telekommunikatsiya tizimlarining har bir qatlamida tashqi va ichki xujumlarga 
bardosh berib, ma’lumotlarni butunligini saqlashlik. 
2. 
Shahs, 
tashkilot 
va 
davlatimizning 
ma’lumotlarini  mahfiyligini  va 
konfidentsialligini telekommunikatsiya tizimlarida saqlashlik. 
3.  Axborot  havfsizligiga  ta’sir  etuvchi  ichki  va  tashqi  xujumlarni  bashorat  etib 
aniqlash va shunga qarshi iqtisodiy asoslangan usullarni qo‘llab, xujumlarni bartaraf etish. 
4. Telekommunikatsiya tizimlarida axborot xavfsizligining  yagona davlat siyosatini 
ishlab chiqish. 
5.  Hozirgi  kunda  ishlatilayotgan  usul  va  himoyalash  vositalarini  umumlashtirib 
standartlash. 
6.  Axborot  havfsizligining  davlatimiz  tamonidan  boshqarish  mexanizmini  ya’ni 
litsenziyalash  faoliyatini  ishlab  chiqish.  Barcha  texnik  va  dasturiy  vositalarni 
sertifikatsiyalash va hakozolar. 
Telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlarida  quyidagi havf va xatarlar bo‘lishligi 
mumkin: 
− 
stantsiyalarda ishlayotgantxodimlarning axborot havfsizligi bo‘yicha 
qo‘yilgan talablarini buzishligi;
 
− 
ruhsat berilmagan texnik xodimlarni xonalarga kirishligi;
 
− 
ruhsatsiz ma’lumotlarni ko‘chirib olishligi;
 
− 
ma’lumotlar omboridan ma’lumotlarni o‘g‘irlashligi;
 
− 
telekommunikatsiya tizimidagi ma’lumotlarni o‘chirish yoki buzishligi va 
boshqalar.                                                                                                 
Bundan tashqari:
 
− 
aloqa kanallaridan o‘tayotgan ma’lumotlarni ushlab olish;
 
− 
xar hil elektron qurilmalari orqali aloqa kanallaridan uzatilayotgan 
ma’lumotlarni deshifrlash;
 
− 
aloqa liniyalariga radioelektron vositalari orqali ma’lumotlarni so‘ndirib 
qo‘yish, bosharish tizimini ishdan chiqarish va boshqalar.
 
Ma’lumotlarni  ushlab  olish  nafaqat  akustik,  yoki  radiolaloqa  to‘lqinlaridan  ushlab 
olinadi,  balki  ma’lumotlarnisimli  aloqa  liniyalaridan  uzatilayotgan  paytda  ham  amalga 
oshiriladi. 
Barcha ma’lumotlarni chiqarib yuborish kanallarini shartli ravishda uch sinfga bo‘lish 
mumkin: 
1.Akustik kanallar. 
2.Optik kanallar. 
3.Texnik vositalardan chiqayotgan kanallar. 
Himoyalanayotgan  telekommunikatsiya  tizimlari  va  tarmoqlarining  maydonlari 
atrofida  elektromagnit  to‘lqinlari,  elektr  toki  orqali  o‘tayotgan,  hamda  ko‘rinadigan  va 

---

 
59 
infraqizil  diapazon  to‘lqinlari  orqali  ma’lumotlarni  bilib  olish  mumkinligi  sababli  ularni 
himoyalash kerak bo‘ladi.−