O’zbеkistоn rеspublikаsi

Ijod mehnat va o’yin sifatida. Ijodning o’ziga xos xususiyati uni o’yin bilan yaqinlashtiradi. Zero o’yinga intilish shaxsning tashqi emas, balki ichki beg’araz motivlari, uning o’yin faoliyatidan lazzatlanish bilan bog’liq intim mayllari bilan belgilanadi. Bizning nazarimizda, ijodiy faoliyat va o’yin mexanizmlari umumiydir. Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, o’yin «jiddiy» faoliyatning o’ziga xos ko’rinishi hisoblanadi. Har qanday faoliyat qarama-qarshi ehtiyojlar: amaliy natijaga erishishga bo’lgan ehtiyoj yoki faoliyat bilan shug’ullanishga bo’lgan ehtiyoj mahsuli bo’lishi mumkin. Ijod faoliyatning shunday bir turiki, u mazkur omillarning ikkalasi bilan ham u yoki bu darajada belgilanishi mumkin.

Masalan, talabalarda o’qishdan maqsad har xil bo’lishi mumkin. Ayrimlar kasb o’zlashtirishni xohlaydi va o’z qiziqishlarini asosan ayni shu kasbga tegishli fanlarga qaratadi. Kimdir «diplom uchun» o’qiydi va «imtihonni topshirish» uchun darslikni qo’lga olishga o’zini katta qiyinchiliklar bilan majbur qiladi. Yana bir toifa talabalar bilish jarayonining o’zidan lazzat oladi. Ayni shu talabalar avvalo fanda ijodkor shaxslarning real zahirasi sifatida qaralishi mumkin.

Lekin olimning bilish faoliyati ham yo oldindan belgilangan maqsadlar bilan chegaralangan, fanga nisbatan tashqi amaliy vazifaga bo’ysundirilgan, yo ichki omil – bilish faoliyati bilan shug’ullanish ehtiyojining mahsuli bo’lishi mumkin. Bu holda bilish insonga faoliyatning o’zi bilan lazzat baxsh etadigan ijodiy kuchlarning beg’araz o’yini sifatida idrok etiladi. Boshqa olimlar e’tiborga loyiq emas deb qaragan muammoli vaziyatni mustaqil aniqlash aksariyat hollarda bilish faolligiga turtki beruvchi omil hisoblanadi. Sirtdan berilgan turtki bilan bog’liq bo’lmagan ayni shu faoliyat intellektual faollikning muhim belgisidir.

Har qanday faoliyatga shunday tavsif berish mumkin. Masalan, insonning ishlab chiqarish faoliyati, xususan jismoniy mehnat ijtimoiy muhim vazifalarni hal qilishga, odamlarning moddiy ehtiyojlarini qondirishga bo’ysundirilgan. Mehnat faoliyatida shaxs o’z intilishlari va kuchlari o’yinini o’z mehnatining sirtdagi maqsadi, predmeti va mahsuliga bo’ysundirishi lozim. Ammo bunyodkorlik mehnati mehnatga bo’lgan ehtiyojni sirtda namoyon etish zaruriyatidan xoli bo’lishi ham mumkin. Bunday mehnat insonning kayfiyatini ko’taradi, unga quvonch baxsh etadi. Obyektiv muhim va ayni vaqtda shaxs tomonidan kiritilgan yangi narsa yaratuvchi ijodiy mehnatda faoliyatning o’ziga xos, obyektiv va shaxsiy ahamiyati to’la mos kelishi mumkin. Bu holda shaxs ijodiy kuchlari o’yin orqali o’ziga keng yo’l topadi. Albatta, o’yinni o’z ichiga olgan mehnat o’zining asl mohiyatini yo’qotmaydi. Lekin ijodiy mehnatga xos bo’lgan o’yin omili shaxs o’zlashtirgan ajdodlar tajribasi bilan uning o’z tajribasi o’rtasida, faoliyatning qat’iy qoidalari bilan ularning ayni lahzada qo’llanilishi o’rtasida, bevosita erishiladigan amaliy maqsad bilan dastlabki qo’yilgan maqsaddan behad ortiq bo’lgan shaxsiy motivasiya o’rtasi erkin bog’lanishlarni yuzaga keltirib, fikrlash jarayonini faollashtiradi.