O`zbеkistоn rеspublikаsi

Islom dinidagi asosiy yo’nalishlar va mazhablar

Islom dinida ilk davrdan paydo bo’lgan eng birinchi yirik muammo – oliy hokimyatni egallashga payg’ambardan keyin kim haqliroq, degan muammo bo’ldi. Halifa Ali bilan ummaviylar o’rtasidagi that uchun kurashda VII asrning ikkinchi yarmi boshlarida horijiylarida horijiylar (arabcha – ajralib chiqqan, isyonchi) oqimi ajralib chiqqan. Ali Muoviya taradorlari bilan oily hokimyatga vorislik masalasida muzokara olib borishga ko’ngan. Bu hol Ali haqiqiy vorislik huquqiga ega, deb hisoblangan tarafdorlarning o’rtasida norozilik tug’dirish. Qo’shinning bir qismi (12 ming kishi ) halifa Alini kelishuvchilikda ayblab, undan ajralib ketdi. Ajralib chiqqan qo’shin Aliga ham, ummaviylarga (muoviya tarafdorlari) ham bab-barobar qarshi kushganlar. Horijiylar harakati arablar tomonidan bo’ysundirilgan Iroq va Eron aholisi, oddiy arab musulmonlar manfaatini ifodalagan. Ular o’zlarini haqiqiy musulmon hisoblab, “dindan qaytgan” deb e’lon qilingan siyosiy va g’oyaviy raqiblarga nisbatan murosasiz bo’lganlar.

Horijiylik yo’nalishi ta’limoti halifa diniy jamoat tomonidan saylanadi va unga bo’ysunadi; har qanday taqvodor musulmon ( hatto qo’l yoki habash bo’lsa ham) halifa bo’lib saylanishi mumkin; agar halifa jamoat manfaatlarini himoya qilmasa vazifasidan bo’shatiladi hatto qatl qilinadi.

Horijiylar e’tiqod amaliy faoliyat bilan mustahkamlanishi lozim deb hisoblaganlar. Ular e’tiqodsiz va gunohkor kishilarni jazolash muddatini kechiktirishga qarshi turganlar. Diniy masalalarda islom “musffoligi” tarafdori bo’lib, shariat ko’rsatmalariga qat’iy rioya qilishlari bilan ajralib turganlar.

Ummaviy va abbosiy halifalar VII – IX asrlarda Horijiylarga qarshi keskin urush olib bordi. Buning natijasida ular qirib tashlandi. Horijiylarning qolganlari Shimoliy Afrikada o’z davlatini vujudga keltirildi. Hozirgi davrda horijiylarning ibodiy firqasi Jazoir, Tunis, Ummon va Tanziyada uchraydi.Bugungi kunda Islom dinida sunniylik va shialik yo’nalishlari amal qilib kelmoqda.

Sunniylik deb, diniy qonun-qoida va tartibotlarga amal qilishda Qur’oni karim va payg’ambarimiz hadislari – “Sunna” ga birdek amal qiluvchilarga aytiladi. Sunniylik yo’nalishi “Ahli sunna val jamoa” deb aytiladi. Bu nomda Payg’ambarning sunnatiga amal qilish va musulmonlarning asosiy ko’pchilik jamoasi ma’nosi ma’nolari aks etgan.

Jahonda jam’mi 1,2 milliarddan ko’proq musulmonlarning 92,5 foizni sunniylik yo’nalishdagilar tashkil etadi. Shialik yo’nalishi y’ani ja’fariyamazhabidagi musulmonlar 7,5 foizdan iborat halos.

Sunniylikka mansublikni bildiruvchi asosiy belgilar quyidagilardir. Dastlabki to’rt halifa ( Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali) hokimyati qonuniy ekanligi tan olish, oltita hadis to’plami (al- Buhoriy, Muslim, at-Termiziy, Abu Dovud, an-Nasoiy, Ibn Moja to’plamlari) ni sahih (ishonchli) deb bilish sunniylikdagi to’rt diniy-huquqiy mazhab – hanafiylik, moliklik, shofi’iylik, hanbaliylikdan birga mansub bo’lishdan iborat.

Sunniylikdagi eng yirik mazhab Hanafiya bo’lib, unga ergashganlar jahondagi musulmonlarning 47 foizni tashkil etadi. Bu mazhabning asoschisi Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit (699-767) dir. U Iroqning Kufa shahrida tug’ilgan, kelib chiqishi jihatdan forslardan. Abu Hanifa Shariat huquqlarini tizimga solgan. Shariyat qonunlarini musulmonlarini musulmonlar hayotiga qo’llashda, hukm chaqirishda, hulosaga kelishda avvalo Qur’oni karim so’ngra payg’ambar sunnatlari – hadislarni, undan keyin iymonni,undan so’ngra qiyosni qo’llagan. U mahalliy huquq, meyor, odatlarni shariat bilan kelishtirib qo’llashni joriy etgan. Islom huquqshunosligiga aql-idrok, mulohazkorlik bilan ish ko’rish tadbirlarini kiritgan. Bu yo’lni Imom A’zam yo’li deb ham yuritiladi.

Sunniylikdagi ikkinchi mazhab moliyliklikdir. Uning asoschisi Molik ibn Anas Abu Abdulloh (713-795) dir. Islom huquqini puxta egallab, “Madina imomi ” unvoniga sazovor bo’lgan. Molik ibn Anas biror siyosiy siyosiy oqimga ergashmagan, hokimyatning saylab qo’yilishi qoidasini afzal bilgan, lavozimlarga ma’muriy tayinlanishlariga qarshi bo’lgan. Moliylik mazhabidagilar Qur’on va Hadis huquq asoslari sanaladi deb hisoblaganlar. Ular payg’ambarga oid hadislarnigina sahih deb tan oladilar. Madinaning savodli aholisi yakdillik bilan ma’qullagan qoidalarnigina ijmo’ deb hisoblaydilar. Hozirda jahondagi musulmonlarning 17 foizi molikiylik mazhabidadir.

Sunniylikdagi uchinchi diniy- huquqiy mazhab – shofiylik bo’lib , uning asoschisi Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ash-Shof’iy (767-820) Shof’iylik Qur’on va Sunnaga yagona manba sifatida haraydi. Shofiylikka ko’ra, sunna Qur’onni to’ldiradi, halos, sunnaning o’zi qiyoslab o’rtacha hukm chiharish uchun asos bo’lolmaydi. Ular ijmo’dan foydalanishga katta e’tibor beradilar. Hozirda 27 foiz musulmonlar shof’iy mazhabi yo’lidan bormoqdalar.

Sunnalikdagi turtinchi mazhab Hanbaliyadir. Uning asoschisi Abu Abdulloh Ahmad ibn hanbal (780-855) dir. Bu mazhab huquq tizimining o’ta torligi, har qanday ko’rinishdagi “yangilik”kadiniy masalalarda erkin fikr yuritishga qarshiligi, shariat me’yorlariga qat’iy, hech qanday o’zgarishsiz amal qilishi bilan ajralib turadi.Mazkur mazhabda Qur’oni karim va hadislarni erkin talqin etishdagi har qanday urinishlar qoralanadi. Hozirda barcha musulmonlarning 1,5 foizi hanbaliya mazhabidadir.

Sunniylikdagi yuqorida qayd etilgan turtala mazhab teng hisoblanadi. Bu mazhablar diniy huquq doirasida chiqmagan holda shariat maslalarida engilroq yoki qattiqroq hukm chaqirishi bilan bir-biridan farq qiladi. Bizning yurtimizda azaldan fiqhda hanafiylik, aqidada esa motrudiylik ta’limotlariga amal qilib kelinadi.

Islom dinidagi yo’nalishlardan yana biri Shialikdir. Shi’a- arabcha so’z bo’lib, ma’nosi ”guruh” , “tarafdor” demakdir. Shialikdagi “ja’fariya” mazhabi Islomdagi beshinchi diniy-huquqiy mazhab sanaladi.

Shialik aslida guruhlar o’rtasida hokimyat uchun kurash oqibatida vujudga kelgan bo’lsa ham, keyinchalik diniyi ta’limotidagi tafovut shaklida barharorlashgan.

Shialik sunniy kabi Qur’on karimni ilohiy deb e’tirof etadilar, ammo dastlabki uch halifa davrida uning ayrim qismlari tushurib qoldirilgan, deb hisoblaydilar. Ular yana Payg’ambar hadislarining hammasini e’tirof etmaydilar, balki faqat Hazrat Ali va uning tarafdorlari tomonidan rivoyat qilingan hadislarnigina tan oladilar. Ular shunday hadislardan iborat to’plam tuzganlar. Bu to’plam umumiy nom bilan “Ahbor” deb ataladi.

Shialar Ali va uning avlodlaridan iborat 12 imom hokimiyatini tan oladi. Alidan boshqa halifalarni, hususan dastlabki halifalar Abu Bakr, Umar,Usmonni hokimyatni zo’ravonlik bilan egallab olgan deb qoralaydilar.Sunniylikda e’tirof etilgan 7 ta diniy aqidalardan farq qilib, shialikda 5 ta aqidaga e’tiqod qilinadi. Bulardan 4 aqida – Ollohning yagonaligi, taqdirga, payg’ambarlarga, qiyomat-ohirat kunining kelishiga ishonish asosan sunniylik ta’limoti bilan mos tushadi. 5 – aqida Imomat esa (imomlar hokimyatini e’tirof etish) sunniylikka va sunniy halifalar hokimyatiga zidligi bilan farq qiladi. Sunniylar uchun Makka va Madina shaharlari ziyorat va hajga boradigan muqaddas shahar hisoblanadi. Shialar esa Makka va Madinani muqaddas hisoblash bilan birga imomlar dafn etilgan shaharlarni ham muqaddas hisoblaydilar va ziyorat qiladilar.

Shialar ohirgi 12 – imom – Muhammad al – Mahdiyni yashiringan deb hisoblab, uning qaytib kelishini kutish ular orasida saqlanib kelmoqda. Go’yo imom Mahdiy ohirzamonda kelib, Iso bilan birga Dajjol, ya’juj-ma’juj va boshqa kofirlar bilan urushib, ularni engib, qiyomat qoyim bo’lishidan avval erda adolat o’rnatadilar deb ishonadilar. Shialar Imom Husaynga motam tutadilar. “Shahsey-vahsey” (“Shoh Husayn, voh Husayn”) deb qichqirib, o’zlariga ozor berib ko’chalarga chiqadilar.

Islom davlatlari kengayib borishi va islom dinini qabul qilishi oqibatida aqidaviy masalalar ham murakkablashib ketadi . Buning ustiga turli tomonlardan musulmonlar aqidasini buzishga urinish va tanqid qilish ham avj oladi. Ana shunday sharoitda sunniylik aqidasi va fikrlarini ilmiy asosda jamlash va tartibga solinishni davr taqazo etdi. Bu ishni musulmon olamining ikki yirik aqoid olimi- Abu Masur al- Motrudi as-Samarqandiy va Abul Hasan al-Ahs’ariy amalga oshirdilar. Shu tariqa islom dinida aqidaviy masalalarni izohlash, tushuntirishda Movaraunnahrda Motrudiya maktabi, Iroq va Eron tomonlarda Ash’ariya maktabi IX-X asrlarda shakllandi. Moturiylik ashariylikdan o’nlab aqidaviy masalalarda farq qiladi.