O'zbekiston respublikasi

Hisoblash.  Berilgan  uzayishga  mos  kelgan  shartli  kuchlanish  quyidagicha 
topiladi: 
ƒ

=R

/S
0
=p

/b
0
h
0 
; MPa 
bu  yerda  R

 
  g’  namunada  berilgan  uzunlikni  hosil  qiluvchi  kuch,  N;  S
0 
namuna 
Yuzasining  dastlabki  o’rtacha  qiymati,  m
2
;  b
0
  –  namuna  ish  qismining  dastlabki 
o’rtacha eni, m; h
0
 namuna ish qismining o’rtacha qalinligi, m. 

---

CHo’zilishdagi shartli qovushoqlik ƒ
r
, MPa: 
ƒ
r
 = p
r
/S
0
= p
r
/b
0
h
0
 
bu yerda p
r
 – namunani uzuvchi kuch, N. 
 
Rezina elastikligini mayatnikli asbob yordamida aniqlash. 
 
 
  Rezina  namunalarining  elastikligini  siqilish  deformatsiyasi  orqali  UMR  –  2 
tipdagi  mayatnikli  elastiklik  o’lchagichlarda  eng  ko’p  tarqalgan  usuldir. bu  mahlum 
balandlikdan  rezina  namunasini  ustiga  tushgan  bo’yoqli  mayatnikning  yana  orqaga 
qaytish  kattaligini  aniqlashga  asoslangan  (11-rasm).  namunani  deformatsiyalash 
uchun  sarf  bo’ladigan  zarbiy  kuch  energiyasi  W  mahlum  h
0
  balandlikka  ko’tarib 
qo’yilgan mayatnikning potentsial energiyasiga teng: 
W=m·g· h
0 
; 
bu  yerda  m  –  mayatnik  og’irligi,  g  –  og’irlik  kuchining  tezlanishi, h
0 
– tushish 
balandligi. 
Namunadan qaytgan energiya W
1
 esa quyidagiga teng: 
W
1 
= m·g· h
1 ; 
bu yerda h
1
 – namunaga urilib orqaga qaytgan mayatnikning balandligi. 
Elastiklik  (E)  qaytgan  energiyasining  sarf  bo’lgan  energiyaga  nisbati  bo’lib,  u 
quyidagicha topiladi va % bilan ifodalanadi: 
;
100
100
100
2
1
2
1
1
cos
1
cos
1










h
h
W
W
Э
 
bu yerda 

1 
– mayatnikning tushish burchagi, 

2 
– mayatnikning urilib orqaga qaytish 
burchagi. 
Namunalar yuqori yoki past haroratda tekshirilsa, elastiklikni o’lchagich 
termokriokamera ichiga o’rnatiladi. 
Kauchuklar ichida NK, SKI-3, xlor’renlarning elastikligi yuqori, SKN, BK, SKF 
va akril kauchuklarning elastikligi esa kamroqdir. 
Mayatnik  elastik  o’lchagichning  asosiy  qismi  bo’lib,  u  maxsus  qisqich 
yordamida  ikki  xil  holatda,  yahni  vertikal  o’qqa  nisbatan  90
0
  va  60
0
  burchak  ostida 
mAhkamlangan  bo’ladi.  Bularga  mos  ravishda  asbob  shkalasi  turli  xil  bo’lib,  ular 
topg’ridan-topg’ri  elastiklik  birligida  darajalangan.  Birinchi  shkala  (N-1)h
1
/h
2
*100 
formula asosida darajalangan bo’lib, u mayatnikning 90
0
 ga ko’tarilishiga mos keladi. 
Ikkinchi  shkala  (N-0,5)  esa  mayatnikning  60
0
  burchakka  ko’tarilganiga  teng. 
Mayatnik  yuqoridan  pastga  tushayotganda  ishqalanish  hisobiga  yo’qotadigan 
energiyasi 2% dan oshmaydi. 
 
 
11-rasm. Rezina elastikligini mayatnik yordamida aniqlash sxemasi. 
 

---

Tekshirish uchun qalinligi (6±0,25) mm li tsilindrik disk  yoki topg’ri burchakli 
paralle’i’ed  ko’rinishidagi  namunalar  ishlatiladi.  Ularning  diametri  yoki 
tomonlarining  o’lchami  40  mm  dan  kichik  bo’lmaydi.  Sinash  uchun  olingan 
namunalarning  yuzi  silliq,  ko’zga  ko’rinadigan  nuqsonlarsiz  va  boshqa  jasmlar 
aralashuvidan holi bo’lishi kerak. 
Ishni  bajarish tartibi.  GOST  talabiga  javob  beradigan  namunalar  vulkanizatsiya 
qilingandan  so’ng  kamida  6  soat  vaqt  o’tgach  sinaladi.  Namuna  qalinligi  uch 
nuqtasidan  o’lchanadi  va  ularning  o’rtacha  qiymati  olinadi.  Sinash  boshlanmasdan 
oldin, mayatnik vertikal holatda turganda, shkala strelkasi «nolni», mayatnikning ish 
holati esa «100» ni ko’rsatib turishi kerak. 
Ishni  boshlashdan  avval  namuna  maydoncha  ustiga  o’rnatiladi  va  prujina 
yordamida zich siqib qo’yiladi. So’ngra tutqichni bosib, mayatnik qo’yib yuboriladi. 
U  namunaga  kelib  urilib  orqasiga  qaytib  so’nuvchi  harakat  darhol  qaytadi.  SHunda 
mayatnik  orqasiga  qaytib  so’nuvchi  harakat  qilishiga  yo’l  qo’ymaslik  maqsadida 
dastak  yordamida  avvalgi  holatiga  keltiriladi.  Xudi  shu  tartibda  yana  ikki  marta 
zarbiy  kuch  beriladi.  Strelka  nol  xolatiga  qaytarib  qo’yiladi,  mayatnik  namunaga 
toprtinchi  marta  va  strelka  ko’rsatishi  asbob  shkalasidan  ko’rib  olinadi.  Bu  miqdor 
namunaning  elastiklik  ko’rsatkichi  bo’ladi.  Elastiklik  bir  namunaning  o’zida, 
birg’biridan  va  namuna  chetlaridan  10  mm  ga  farq  qiladigan kamida  uch nuqtasida 
sinaladi. So’ngra olingan namunalar jadvalga quyidagi tartibda yoziladi.