O`zbеkistоn rеspublikasi

 
 
3.4-rasm. Marketing axborotlari turlari 
Tashqi sohani kuzatish 
Raqobatbardoshlikka 
erishish 
Strategiyani 
muvofiqlashtirish 
MARKETING 
AXBOROTINING 
ROLI 
Faoliyatni baholash 
Boshqaruv qarorlarini 
qo‘llab-quvvatlash 
MARKETING AXBOROTI 
 
Ichki 
Tashqi 
Birlamchi axborot 
Ikkilamchi axborot 
Xalqaro ommaviy 
Ichki milliy ommaviy 
Kelib chiqishi shaxsiy 
(har xil tashkilotlarni 
bosma ma’lumotlari) 

---

 
84 
 
 
Marketing  xususidagi  to‘plash  manbalarini  shartli  ravishda  birlamchi 
va  ikkilamchi  turlarga  bo‘lish  mumkin.  Birlamchi  ma’lumotlarga  tayinli 
maqsad  uchun  ilk  bor  yangidan  tashkil  etilgan  ma’lumotlar,  axborotlar 
kiradi.  Ikkilamchi  ma’lumotlarga  esa  dastlabki  boshqa  maqsadlar  uchun 
yig‘ilgan,  qayta  ishlangan,  turli  manbalarda  (jurnal,  hisobot,  axborot 
byulletenlari  va  h.k.)  mavjud  axborotlar  kiradi.  Ikkilamchi  ma’lumotlarni 
to‘plash  manbalari  tegishli  tashkilotlarga  taalluqli  bo‘lish  yoki 
bo‘lmasligiga ko‘ra, o‘z navbatida ichki va tashqi turlarga bo‘linadi. 
Ichki  ikkilamchi  ma’lumot  manbalariga  tashkilotda  yuritilayotgan 
joriy  buxgalteriya,  moliya  va  statistik  hisobotlarda  aks  ettiriladigan 
ko‘rsatkichlar  kiradi.  Jumladan,  foyda  va  zararlar,  oldi-sotdi,  tovarlar 
zaxiralari,  iste’molchilar  ko‘lami  va  joylashuvi,  narx  hisob-kitoblari  va 
h.k.  Boshqacha  qilib  aytganda,  tashkilot  o‘z  imkoniyatidagi  hisobot  va 
ma’lumotlarga  tayanib,  mustaqil  tarzda  ichki  ma’lumotlar  tizimini  ishlab 
chiqadi.  Amaliy  faoliyatda  mahsulotlarni  natural  va  qiymat  o‘lchov 
birliklarida  sotuvchi  hajmi,  narxlarning  yil  davomida  o‘zgarishi, 
xaridorlarning  joylashuv  xaritasi,  tovar  zaxiralarining  o‘zgarishi  va  shu 
kabi muhim ma’lumotlarni tashkilot bevosita o‘zining ichki hisobot tizimi 
asosida aniqlaydi.  
Tashqi  ikkilamchi  ma’lumotlar  tashkilot  faoliyat  yuritayotgan  yoki 
yuritishi  kutilayotgan  bozor,  mahsulot  xususidagi  mavjud  ma’lumotlarni 
o‘z  ichiga  oladi.  Ularning  tarkibi,  amaliyotda  qo‘llanilishi  turli  davlatlari 
tajribasida  turlicha  ahamiyatga  ega.  Masalan,  AQSHda  tashqi  ikkilamchi 
ma’lumotlarni umumiy jihatdan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin. 
1. 
Ommaviy 
va 
iqtisodiy 
uyushmalarning 
hisobotlari 
va 
xabarnomalari. Ushbu manbalar o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki kichik guruhga 
bo‘linadi. 
a) Davlat  muassalarining rasmiy hisobotlari. Bular jumlasiga statistik 
yilnomalar,  sharhlar  va  hokazolar  kiradi.  «AQSH  bo‘yicha  qisqacha 
statistik  sharh»,  «Shahar  va  okruglar  bo‘yicha  statistik  yo‘riqnoma», 
«Amerika  sanoati  istiqbollari»  sharhnomasi  kabilar  shular  jumlasidir. 
«Marketing  axboroti  yo‘riqnomasi»  oylik  maxsus  nashr  bo‘lib,  unda 
marketingga oid barcha xabarlarning qisqacha mazmuni bayon etiladi. 
Ushbu  turkum  manbalardan  aholining  o‘sishi,  tarkibiy  demografik 
siljishlari,  daromadlar  va  narxlarning  o‘zgarishi,  yalpi  iste’moldagi  holat, 
ayrim  iste’mol  tovarlari  taklifi,  sotuvchi,  iste’moliga  oid  xabarlar  va 
boshqa  axborotlarni  olish  mumkin.  Ayrim  shtatlar  bo‘yicha  esa 
o‘zgarishlar, qo‘shni shtatlar bilan qiyosiy tahlil  ma’lumotlari ham ushbu 
manbalarda aks ettiriladi. 

---

 
85 
 
 
v) Uyushmalar va tashkilotlarning hisobotlari va ma’lumotlari. Har bir 
shtat  o‘zining  mustaqil  iqtisodiy  uyushmalari  (assotsiatsiyalari, 
ittifoqlariga)  ega  bo‘lganligi  sababli,  ular  ham  mustaqil  tarzda  yillik 
hisobot  va  ma’lumotlar  tayyorlaydilar.  Masalan,  savdo-  sanoat  palatalari, 
maxsus  sohalar  bo‘yicha  (elektronika,  sotish  yo‘nalishlari  bo‘yicha  o‘z 
a’zolari  uchun  axborotlarni  to‘pladi  va  umumlashtirdi.  «Amerika 
marketing  assotsiatsiyasi»,  «Tadbirkorlikni  rivojlantirish  byurosi», 
«Chakana  savdo  milliy  assotsiatsiyasi»  kabi  tashkilotlar  va  boshqalar 
shular jumlasidandir. 
2.  Marketing  tadqiqotlari  bo‘yicha  ixtisoslashgan  institutlar  va 
marketing xizmati ko‘rsatuvchi muassasalarning axborotlari, hisobotlari. 
Ko‘pgina hollarda ushbu axborot  manbai tijorat axborot manbai ham 
deb  nomlanadi.  Masalan,  marketing  tadqiqotlari  bo‘yicha  ixtisoslashgan 
institutlar: GFK, «Marketing riserch korporeyshn of Amerika», «Simmons 
market  riserch  byuro»,  «A.S.  Nilsen»  kabi  tashkilotlarning  bashoratlari, 
o‘z  muammo  yo‘nalishlari  bo‘yicha  amalga  oshirgan  tadqiqot  yakunlari, 
hisobotlari.  Bunday  ma’lumotlarning  ayrimlari  ommaviy  tarzda  barcha 
qiziquvchilarga  arzonroq  ayirboshlanadi,  ayrimlari  esa  tegishli  to‘lov 
evaziga maxsus bajariladi va taqdim etiladi. 
Masalan,  «Marketing  riserch  korporeyshn  of  Amerika»  firmasi 
oilalarning haftalik iste’mol mollari xaridi, iste’moli, ayrim chakana savdo 
korxonalari  faoliyati  xususida  axborotlar  tayyorlaydi.  «Simmons  market 
riserch  byuro»  firmasi  esa  har  yili  televizorlar  bozoridagi  o‘zgarishlar, 
sport  tovarlari,  dori-darmonlar  sotuvi  xususidagi  axborotlarni  aholining 
jinsi,  daromadi,  yoshi  bo‘yicha  tabaqalanishini  tahliliy  ma’lumotlar 
shaklida keltiradi. 
3.  Iqtisodiy  matbuot,  tarmoq  bo‘yicha  jurnal,  ro‘znoma  va  kitoblar. 
Ushbu  turkum  axborot  manbai  juda  keng  bo‘lib,  undagi  tahliliy 
ma’lumotlar  tegishli  tashkilotga,  tadqiqotchilar  guruhiga  yoki  alohida 
shaxsga  taalluqli  bo‘lishi  mumkin.  AQSHda  mashhur  «Tayms»  kabi 
ro‘znoma,  «Forchun»,  «Forbs»,  «Garvard  biznes  revyu»  va  boshqa  shu 
kabi  jurnallar  ommaviy  matbuotda  marketing  tadqiqotiga  oid  maqolalar, 
hisobotlarni  chop  etadi.  Bundan  tashqari,  marketing  tadqiqotlarining 
amaliy  jihatlarini  aks  ettiruvchi  risolalar,  kitoblar  ommaviy  matbuot 
manbaidan olinadigan ma’lumotlarni yanada boyitadi. 
4.  Tashkilotlarning  ommaviy  tarzda  chop  etiladigan  ma’lumotlariga 
yillik  balans  hisobotlari,  narx  varaqalari,  reklama  jurnallari,  xaridorlar 
uchun  yo‘riqnomalar  va  shu  kabilar  kiradi.  Bunday  manbalardan  o‘zaro 
raqobatda  bo‘lgan  firmalar  ham  ko‘p  foydalanadilar.  Chunki,  unda 

---

 
86 
 
 
raqobatchi  firmalarning  sotish  hajmi,  mahsulot,  xizmat  ko‘rsatish  va  narx 
siyosati xususida zarur ma’lumotlarni olish imkoni bo‘ladi. 
Ma’lumki,  har  bir  yirik  aksionerlik  jamiyati  va  o‘ta  yuqori  savdo 
aylanmasiga  ega  bo‘lgan  mas’uliyati  cheklangan  shirkatlar  yillik 
hisobotlarini,  prospektlarni  ommaviy  nashr  qiladilar.  So‘nggi  yillarda 
ushbu  tashkilotlarning  umumiy  falsafasi,  sotish  siyosati,  marketing 
xizmatlari  ma’lumotlari  tabiiyki,  bunday  hisobotlarda  o‘z  aksini 
topmoqda.  Shu  sababli,  raqobatchi  tashkilot  yoki  firmaning  aksionerlari, 
xaridorlari,  mijozlari  uchun  chiqargan  prospektlari,  yo‘riqnomalari, 
hisobotlari bevosita tadqiqot uchun manba sifatida foydalaniladi. 
Axborot  olish  manbalari  xususida  fikr  yuritilganda  faqatgina  tegishli 
mamlakatda  chop  etiladigan  axborotlargina  emas,  balki  xorijiy  matbuot, 
xalqaro  moliyaviy-iqtisodiy  tashkilotlarning  axborotlarini  ham  inobatga 
olish  lozim.  Masalan,  AQSHda  nashr  etiladigan  Forchun,  Forbs  kabi 
jurnallarda  Yevropa  mamlakatlari  bozori  xususida  axborotlar,  undagi 
o‘zgarishlar,  siljishlar  haqida  ham  ma’lumotlar  keltiriladi.  Bu  esa  o‘z 
navbatida,  barcha  qiziquvchi  va  tegishli  bozorga  ishtiyoqmand 
kompaniyalar uchun axborot manbai bo‘lib hisoblanadi. 
Jahon  iqtisodiyoti  yanada  shakllanayotgan  va  xalqaro  munosabatlar 
takomillashayotgan  sharoitda  xalqaro  iqtisodiy,  moliyaviy  tashkilotlar: 
Xalqaro  savdo  tashkiloti,  Jahon  banki,  Xalqaro  rivojlanish  va 
rekonstruksiya  banki  va  shu  kabilar  o‘zlarining  yillik  hisobotlarini  nashr 
qiladilar.  Bunday  ma’lumotlardan  xalqaro  bozorda  faoliyat  boshlayotgan 
va  yuritayotgan  kompaniyalar  foydalanishlari  mumkin.  Masalan,  tegishli 
bir davlatning tashqi savdo balansi, eksport-import tarkibi, sanoat, qishloq 
xo‘jaligi  ishlab  chiqarish  hajmi  va  h.k.  ma’lumotlar  ushbu  manbalardan 
olinishi mumkin. 
Hozirgi  paytda  mustaqil  va  yangi  axborot  manbai  bo‘lib  -  elektron 
ma’lumot  banklari,  «informatsion-broker»  tarzidagi  kompyuter  vositasida 
o‘tkaziladigan  ma’lumotlar  tizimi  shakllanmoqda.  Bu  ma’lumotlar 
kompyuter  vositasida  uzatilayotgan,  to‘planayotgan  va  saqlanayotganligi 
uchun  yangi  tur  deb  sanaladi  va  yuqoridagilardan  farq  qiladi. 
Kompyuterlar  uchun  ma’lumotlar  banki  ham  hozirda  mustaqil  bozor 
sifatida  ildam  rivojlanmoqda.  Hozirgi  kunga  kelib  dunyoda  6  000  dan 
ziyod  ma’lumotlar  bankining  turlari  yaratilgan  bo‘lib,  so‘nggi  o‘n  yil 
davomida  u  qariyb  2  marotabaga  ortdi.  «Informatsion  broker»  tizimi 
marketing  xususida  barcha  axborotlarni  yig‘ish,  kompyuter  ma’lumotlari 
bankiga  kiritish  va  unga  ehtiyoj  sezgan  tashkilotlarga  yordam  ko‘rsatish 
vazifasini  bajaradi.  Ushbu  tizimlar  axborotlarni  to‘plash  bo‘yichagina 

---

 
87 
 
 
emas, balki ular bankini yaratish, kompyuter dasturlariga kiritish bo‘yicha 
ixtisoslashgan.  Odatda,  ular  kichik  tashkilotlar,  shaxslar  uyushmasi  bilan 
muntazam  aloqada  bo‘lib,  kompyuter  dasturlarining  imkoniyatlarini 
oshirish,  ko‘plab  iste’molchi  tashkilotlar  uchun  qulayliklar  yaratishga 
qaratilgan. 
Mamlakatimizda  axborot  yig‘ish  manbalari  bir  muncha  o‘ziga  xos 
xususiyatlarga  ega.  Bu  xususiyatning  mavjudligi,  avvalo,  marketing 
bo‘yicha  axborot  olish  manbalari  va  ushbu  soha  bo‘yicha  mutasaddi 
tashkilotlarning  tashkiliy  bo‘ysinish  xususiyatlaridan  kelib  chiqadi. 
O‘zgacha  jihatdan  esa,  ommaviy  tadbirkorlikni  rivojlanish  darajasi, 
korxonalar  uyushmalari,  savdo-sanoat  palatalari  marketing  xususida 
ma’lumotlarni  yig‘ish  bo‘yicha  faoliyatlarning  hozirgi  holati,  ularni 
guruhlarga ajratishda alohida yondashuvni talab qiladi.