O‟zbekiston respublikasi

Nazorat uchun savollar

1. 
   Ichki sekretsiya bezlariga qaysi bezlar kiradi?
   
2. 
   Ichki sekretsiya bezlarining tashqi sekretsiya bezlaridan farqi nima?
   
3. 
   Qalqonsimon bezning tuzilishi va vazifasi.
   
4. 
   Qalqonsimon bez orqa tanachalarining tuzilishi va joylashgan o'rni.
   
5. 
   Ayrisimon bez funksiyasini tushuntiring.
   
6. 
   Buyrak usti bezi.
   
7. 
   M e‘da osti bezining inkretor qismi.
   
8. 
   Jinsiy bezlarning endokrin qismlari.
   

MAVZU №: 13. NERV SISTEMASI TUZILISHI VA FIZIOLOGIYASI.

Ma‟ruza rejasi:

1. Nerv sistemasining organizm faoliyatidagi axamiyati.

2. 
   Neyronning va neyrogliya hujayralarining tuzilishi.
   

3. Sinapslarning turlari va fiziologik xossalari.

4. 
   Nerv markazlari, ularning fiziologik xossalari.
   

Tayanch iboralar: refleks, neyron, efferent neyron, retseptor, glial xujayra, dendrit, funktsional sistema, afferent, astrotsitlar, oraliq (kontakt) neyron, oligodenrotsitlar, akson.

Nerv sistemasining organizm faoliyatidagi axamiyati

Tirik organizmlar tashqi va ichki muxit o`zgarishlariga doimo bir butunligicha javob beradi. Bunda to`qimalar va organlarini birlashtirishda, shuningdek bir butun organizmning muxit o`zgarishlariga moslashtirishda markaziy nerv sistemasining axamiyati juda katta. Nixoyatda murakkab bo`lgan odam organizmidan sistemalilik ko`p pag`onalidir. Odatda yuqori pag`onadagi sistemalarga pastki pag`onadagilari bo`ysunadi va birlamchilar birlamchilar tomonidan boshqarilib turiladi. Markaziy nerv sistemasini boshqaruvchi sistemalarning yuqori pog`onasi desa bo`ladi.
Sistemalarni tashkil qiluvchi organlar va turli sistemalar orasida uzluksiz axborot almashinuvi ro`y berib turadi. Nerv sistemasi o`tkazadigan axborotlar turli impulslar shaklida bo`lib, bu impulslar bir-biridan chastotasi, guruxlarga birlashishi, guruxlarni tashkil qilgan impulslar soni va ular o`rtasidagi masofa bilan farqlanadi. Anna shu impulslar yordamida boshqarish jarayoni yuzaga chiqadi, organ va sistemalar o`zaro ta'sirlanadi, xatti-xarakatlar shakillanadi, organizm o`zgaruvchan sharoitlarga moslashadi.
Nerv sistemasining asosiy faoliyat mexanizm-refleksdir. Refleks so`zi lotincha bo`lib, qaytaraman degan ma'noni bildiridi. Refleks yuzaga chiqishi uchun uning morfologik asosi- reflektor yoy mavjud bo`lishi shart. Reflektor yoy besh qismdan iborat bo`ladi.

1. 
   Reseptor-tashqi yoki ichki muxitning muayyan ta'sirotlarini qabul qilishga ixtisoslashgan gap tuzilma;
   
2. 
   Reseptorda xosil bo`luvchi impulslarni nerv markaziga etkazuvchi afferent (sezuvchi) neyron;
   
3. 
   Odatda orqa yoki bosh misda joylashgan nerv markazi (oraliq neytronlar);
   
4. 
   O`z aksoni yordamida ispulsni markazdan ishchi organga etkazuvchi efferent (xarakatlantiruvchi) neyron;
   
5. 
   Tegishli faoliyatni bajaruvchi ishchi organ (effektor)-muskul yoki bez. Chin refleks vujudga kelishi uchun qo`zg`alish reflektor yoyning xamma qismlaridan o`tishi kerak.
   

Tabiiy sharoitda kuzatiladigan reflektor reaksiyalar ancha murakkab. Ularning yuzaga chiqarilishinida markaziy nerv sistemasining turli qismlari ishtirok etadi, bu reaksiyalar aniq bo`lishi va maqsadga etishini ta'minlashi uchun qaytar bog`lanishlarning axamiyati katta. qaytar afferentasiya asosida nerv markazi effektor faoliyatiga tegishli tuzatishlar kiritib turadi: faollik darajasi etarli bo`lmasa, u kuchaytiriladi, yuqori bo`lsa, susaytiriladi.
Reflektor faoliyatlarning ro`yobga chiqishganda ko`rsatilgan tuzilma va mexanizmlardan tashqari, solishtirishni va buyruqlarni shakllaydi xamda boshqa ishlarni amalga oshiradigan apparatlar ishtirok etadi. Bular P.K.Anoxinning fikricha, funksional sistemani tashkil qiladi.
Umurtqali xayvonlarning nerv sistemasi markaziy va periferik qismlarga bo`lanadi. Bosh va orqa miyalarning tarkibiy qismlari markaziy nerv sistemasini (MNS) tashkil qiladi. Periferik nerv sistemasi tugunlar va nervlardan iborat. Bosh miya, orqa miya va tugunlar ikki xil hujayralardan nerv va glial hujayralardan tuzilgan. Markaziy nerv sistemasining juda murakkab faoliyatlari asosan nerv hujayralari (neyronlar) bilan bog`liq.
Markaziy nerv sistemasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Nerv sistemasi organizmdagi hujayra, to`qima, organ sistemalar faoliyatiga uyg`unlashtirib xamda birlashtirib, integrativ faoliyatni bajaradi.
   
2. 
   Nerv sistemasi organizmdagi tashqi muxit bilan aloqasini va muxit bilan bog`lanishini, shuningdek muxit o`zgarishlariga moslashishini ta'minlaydi.
   
3. 
   Nerv sistemasi organizmning maqsadga erishishga qaratilgan xulq-atvorini shakllaydi.
   
4. 
   Nerv sistemasi profik faoliyatga ega. Bu faoliyat o`sish, rivojlanish va moda almashinivuni boshqarishdan iborat.
   

Yuqorida aytib o`tilgan bu faoliyatlarning yuzaga chiqishi, nerv boshqarilishi deyiladi. Nerv to`qimasi yuqori qo`zg`aluvchanlikka ega bo`lganligi uchun kuchsiz ta'sirotlarni qabul qila olish qobiliyati; nerv sistemasida sodir bo`ladigan reaksiyalarning juda tezligi va nerv ta'sirotlarining aniq yo`nalishi kabi fiziologik xususiyatlari bor.