O‘zbeкiston respubliкasi

Vazifadoshlik 
– semema vujudga kelishining asosiy yo‗llaridan 
biri. Vazifadoshlik asosida semema vujudga kelishi ham, metaforada 
bo‗lgani kabi, o‗xshashlikka asoslanadi. Biroq metaforada tashqi 
ko‗rinishdagi o‗xshashlikka asoslanilsa, vazifadoshlikda bajariladigan 
vazifaning o‗xshashligi asosida yangi ma‘no vujudga keladi. Masalan, 
dastlab kamonning paykoni 
o„q
deb atalgan. Miltiq kashf etilgach, 
uning porox to‗ldirilgan pistonli gilzasi ham paykonniki kabi vazifa 
(ya‘ni o‗ldirish)ni bajarganligi bois 
o„q 
deb ataladi. Rus tilidagi 
pero 
(pat) so‗zining bugungi ma‘nosi ham shunday ma‘noviy taraqqiyotga 
ega. Ma‘lum bo‗ladiki, vazifadoshlik asosida vujudga kelgan hosila 
ma‘no nafaqat mustaqil semema darajasiga etadi, balki o‗ziga asos 
bo‗lgan bosh, asosiy sememadan ham ko‗ra faollashib, qo‗llanish 
doirasi kengayib ketadi. Masalan, ilgari 
ko„mir 
so‗zi «ko‗mib 
yondirish yo‗li bilan o‗tindan tayyorlangan yoqilg‗i» sememasiga ega 
edi. Bugungi kunda bu semema tarixiylashib, u «yer qatlamida tabiiy 
yo‗l bilan hosil bo‗lgan qattiq va qora rangli yoqilg‗i» hosila 
sememasi bilan nutqimizda yashaydi. 
Ma‘lum bo‗ladiki, leksema semantikasidagi lisoniy o‗zgarish 
quyidagi natijalarga olib keladi: 
1.
 
Leksema nutqiy ma‟nosining ixtisoslashuvi natijasida yangi 
sememaning vujudga kelishi.
«Qushning ikki yonida harakatlanib 
uchish vositasi» sememasigagina ega bo‗lgan 
qanot 
leksemasi 

---

113 
bugungi kunda «samolyotning ikki yonidan chiqib turgan havoda 
suzish va muallaq turish vositasi» sememasiga ham ega polisemantik 
leksemaga aylangan. 
2.
 
Aniq ma‟noning mavhum ma‟noga aylanishi natijasida