O‘zbeкiston respubliкasi

10-
 
§. Lisoniy ziddiyat va uning turlari 
 
Ziddiyat (ar.
qarama-qarshilik
: var.
oppozitsiya
: lat.
oppositio- 
qarama-qarshi qo„yish
) – lisoniy birliklarning yashovchanligini, 
barqarorligini ta‘minlovchi jihatlardan biri. Bir-biriga yaqin, o‗xshash 
yoki birini eslaganda boshqasi esimizga tushadigan paradigmatik; 
qo‗shnichilik asosida yonma-yon joylashadigan (shunday joylashish 
xususiyati ichki potensiya–imkoniyatida mavjud bo‗lgan) birliklarning 
sintagmatik; darajalanish xususiyatiga ega birliklarning pog‗onali 
munosabatda turgan lisoniy birliklarning barcha-barchasi o‗zaro 
oppozitsiya
da bo‗ladi. 
Aslida, lisoniy ziddiyat dialektikaning qarama-qarshiliklar birligi 
qonunining tilda voqelanishidir. 
Tilshunoslar 
lisoniy 
ziddiyatni 
bir 
necha 
tomonlama 
tasniflaydilar: 
1)
ziddiyat tizimida tutgan o‗rniga ko‗ra; 
2)
ziddiyat a‘zolarining o‗zaro munosabatiga ko‗ra; 
3)
turli vaziyatda ziddiyatning amal qilishiga ko‗ra. 
Lisoniy ziddiyat ziddiyat tizimida tutgan o‗rniga ko‗ra 
tasniflanayotganda ziddiyat tarkibining o‗lchami va uchrovchanlik 
belgilari inobatga olinadi. 
Lisoniy ziddiyat o‗lchoviga ko‗ra 2 turga bo‗linadi: 

---

44 
1)
bir o‗lchamli ziddiyat; 
2)
ko‗p o‗lchamli ziddiyat. 
Agar zidlanish ikki lisoniy a‘zogagina tegishli bo‗lsa, u 
bir 
o„lchamli ziddiyat 
deyiladi. Masalan, otlarning birlik va ko‗plik 
ma‘nolari: 
qalam–qalamlar, daraxt-daraxtlar
; sifatlarning asliy va 
nisbiy grammatik ma‘nolari: yaxshi(roq), asl… 
Кo‗p o‗lchamli ziddiyatda zidlanuvchi birlikdagi belgi boshqa 
a‘zoda ham uchraydi. Masalan, 
men 
va 
sen 
kishilik olmoshlari 
zidlanar ekan, 
men 
va 
sen
dagi «shaxs»lik belgisi 
u; biz, siz, ular 
olmoshlarida ham mavjud. 
«Uchrovchanlik» belgisiga ko‗ra ziddiyat yana 2 turga bo‗linadi: 
1)
ajralgan ziddiyat; 2) muntazam ziddiyat. 
Ajralgan ziddiyatda shunday belgi asos qilib olinadiki, bu belgi 
boshqa ziddiyatga asos bo‗la olmaydi. Masalan, unlilarning lablangan- 
lablanmaganlik belgisi faqat teng qiymatli ziddiyat uchun asos 
bo‗ladi. Bunday ziddiyat 
ajralgan ziddiyat 
deyiladi. 
Bir belgi turli a‘zoni juftlab zidlash uchun xizmat qilsa, 
muntazam 
ziddiyat 
deyiladi. Masalan, erlik, ayollik jinsi asosidagi ziddiyat 
ota
- 
ona
, 
o„g„il
-
qiz
, 
aka
-
singil
, 
chol
-
kampir 
ziddiyatida uchrayveradi. 
A‘zolari orasidagi munosabatga ko‗ra ziddiyat: 
a)
noto‗liq (privativ); 
b)
darajali (gradual); 
d) teng qiymatli (ekvipolent) 
kabi turlarga bo‗linadi.