|
ot + -
gar
=
asosdan anglashilgan narsa/predmet bilan bog„liq kasbni qiluvchi
238
shaxs oti
(
zargar,
(
sovungar
)
, savdogar
),
ot + -
soz
= asosdan
anglashilgan narsa/predmetni yaratuvchi, tuzatuvchi shaxs oti
(
soatsoz,
(
stanoksoz
)
,
(
asbobsoz
)),
ot + -
paz
= asosdan anglashilgan
taomni tayyorlovchi shaxs oti
(
oshpaz,
(
somsapaz
)
,
(
mantipaz
)
,
kabobpaz
),
ot + -
boz
= asosdan anglashilgan ish/harakat bilan ko„p
shug„ullanuvchi, unga berilgan shaxs oti
(
majlisboz, (arizaboz
)
maishatboz, safsataboz, va‟daboz, guruhboz, kaptarboz, bedanaboz
),
ot + -
xo
„
r
= asosdan anglashilgan yegulik, ichimlikni doimiy
iste‟mol qiluvchi shaxs oti
(
norinxo„r) aroqxo„r, nafaqaxo„r,
choyxo„r
),
ot + -
parast
= asosdan anglashilgan narsaga e‟tiqod
qiluvchi
shaxs
oti
(
butparast,
mayparast,
shaxsiyatparast,
maishatparast
),
ot + -
go
„
y
= asosdan anglashilgan ish/harakat,
hodisani doim bajarib turadigan shaxs oti
(
maslahatgo„y, duogo„y,
xushomadgo„y, nasihatgo„y,
(
labbaygo„y
),
ot + -
dor
= asosdan
anglashilgan narsa/predmetga ega bo„lgan shaxs oti
(
bog„dor,
quldor, do„kondor
),
ot + -bon = asosdan anglashilgan
narsa/predmetga
qarovchi
shaxs
oti
(
bog„bon, saroybon,
darvozabon
),
ot + -
furush
= asosdan anglashilgan narsa/predmetni
sotish bilan shug„ullanuvchi shaxs oti
(
chitfurush, nosfurush,
mevafurush
),
ot + -
dosh
= asosdan anglashilgan narsa/predmetga
bir xil aloqador bo„lgan shaxs oti
(
qayg„udosh
)
, musobaqadosh,
suhbatdosh, zamondosh
),
ot + -
vachcha
= asosdan anglashilgan
shaxsga qarashli farzand ma‟nosidagi shaxs oti
(
boyvachcha,
gadoyvachcha,
to„ravachcha,
tog„avachcha,
xolavachcha,
ammavachcha, itvachcha
),
ham
+ ot = asosdan anglashilgan
narsa/predmetga aloqador shaxs oti
(
hamshahar, hamsuhbat,
hamkurs, hamkasb
),
a) sifat/ravish + -
lik
= asosdan anglashilgan
belgi oti
(
sariqlik, tezlik, bema‟nilik, yoshlik,
),
b) ot + -
lik
= asosdan
anglashilgan narsa/predmetni umumlashtirib, holat tarzida
ifodalovchi mansublik oti
(
otalik, o„qituvchilik, ginaxonlik,
va‟dabozlik, shaharlik, urug„lik, kiyimlik
,
muzlik, botqoqlik
),
ot + -
chilik
=
1
) asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan soha oti;
2)
asosdan anglashilgan narsa/hodisaning borliq holatini
anglatuvchi ot;
3
) asosdan anglashilgan narsa bilan bog„lanuvchi
holat oti;
4
) biror ish-hodisaning sababi asosdan anglashilgan
narsa ekanini bildiruvchi ot
(1)
paxtachilik, urug„chilik,
chorvachilik
; 2)
pishiqchilik, to„kinchilik,
(
qattiqchilik
),
3
)
ulfatchilik,
tirikchilik, maynabozchilik,
(
o„rtoqchilik
); 4) (
yurtchilik
)
, o„zbekchilik,
239
ro„zg„orchilik),
ot + -
garchilik
= asosdan anglashilgan belgi,
holat, harakat-hodisaga aloqador bo„lgan ot
(
oliftagarchilik,
namgarchilik
,
isrofgarchilik
),
ot + -
zor
= asosdan anglashilgan
narsa ko„p bo„ladigan joy oti
(
olmazor, qaroqchizor, paxtazor,
ajriqzor
),
qum, tosh, o„t + -
loq
= asosdan anglashilgan
narsa/predmet ko„p bo„ladigan joy oti
(
o„tloq, qumloq, toshloq
),
ot
+ -
iston
= asosdan anglashilgan narsa/predmetga boy joy oti
(
O„zbekiston, guliston
).
Shunday ot yasash qoliplari borki, ulardan bugungi kunda yangi
so‗z yasalmaydi. Hosilalarning barchasi lisoniy tabiatli.
ot + -
goh
=
asosdan anglashilgan ish-harakat bajarilgan joy oti
(
sayilgoh,
ayshgoh, manzilgoh
),
ot + -
don
= asosdan anglashilgan
narsa/predmet saqlanadigan predmetni ifodalovchi ot
(
qalamdon,
tuzdon, kuldon
),
ot + -
xona
= asosdan anglashilgan ish-harakatga
mo„ljallangan joy oti
(
ishxona, qabulxona, choyxona, oshxona
),
ot +
-
obod
= asosdan anglashilgan narsa/predmet obod qilgan joy oti
(
Dehqonobod, Mehnatobod
),
ot + -
noma
= asosdan anglashilgan
narsa/predmetni
ifodalovchi
ot
(
arznoma,
taklifnoma,
sayohatnoma
).
-k
(
-ik/-ak
),
-q
(
-iq, -uq, -oq
) (
kekir
ik
, ko„r
ik
, og„ri
q
, qavi
q
, buyr
uq
,
qiyno
q
, o„r
oq
), -
k
/
q
(
-iq,-ik
) (
to„sha
k
, qayro
q
, ela
k
),-
gi
(
ki/g„i/qi/g„u
)
(
sev
gi
, kul
gi
, supur
gi
, chop
qi
, achit
qi
, yonil
g
„
i
, tomiz
g
„
i
),
-m
(
-im/-um
)
(
chida
m
, to„pla
m
, un
um
, tuz
um
, chiq
im
, qo„n
im
, kechir
im
),
-ma
(
uyush
ma
, birlash
ma
, dimla
ma
),
-qin/g„in
(
tosh
qin
, to„l
qin
, bos
qin
,
tut
qun
, qoch
qin
, yon
g„
in
),
-in/-un
(
ek
in
, yog„
in
, yig„
in
, bo„g„
in
,
tug
un
),
-(i)ndi
(
cho„k
indi
, yuv
indi
, chir
indi
, supur
indi
, sirq
indi
,
yig„
indi
),
-gich
(
g„ich/kich/qich
) (
o„lcha
gich
, purka
gich
, o„chir
g
„
ich
,
qashla
gich
, erit
kich
, sava
g
„
ich
), -
ch, -inch
(
quvon
ch
, o„kin
ch
,
qo„rq
inch
,
sev
inch
),
-machoq
(
bekin
machoq
,
tortish
machoq
,
quvlash
machoq
),
-ak/oq
(
sharshar
ak
, bizbiz
ak
, pirpir
ak
, g„urr
ak
,
tartar
ak
),
-ildoq
(
shaqildoq, hiqildoq, chirildoq, pirildoq
),
-a
(
sharshara, g„arg„ara
),
-os
(
chuvv
os
, sharr
os
, guldur
os
)
qo‗shimchalari ishtirok etuvchi derivatsion qoliplari kam unum bo‗lib,
ular bugungi kunda hosila bermaydi. Shu boisdan qolipning
mazmuniy tomonini uning hosilalaridan umumlashtirib bo‗lmaydi.
-ish
, -
uv/ov
, -
uvchi/ovchi
affiksli
qurilish, kirish, chiqish,
uchrashuv, kechuv, maqtov, chanqov, uchuvchi, haydovchi, tinglovchi,
sotuvchi
so‗zlarini ham yasama so‗zlar sifatida qarash hollari uchrab
240
turadi. Bunda ular aslida so‗zshaklning leksemalashuvi hodisasi
ekanligini esda tutish lozim.
Кompozitsiya usuli
bilan qo‗shma va juft otlar hosil qilinadi:
toshko„mir, tuyaqush, karnaygul, oybolta, ko„kqarg„a, qoraqurt,
mingoyoq, qo„ziqorin, ota-ona, qozon-tovoq, qizilishton
.
Qo„shma otlar:
1.
Ot+ot
:
ajdargul, ayiqtovon, atirgul, kinolenta, xontaxta,
xo„rozqand, toshbo„ron, sochpopuk, shakarqamish, qo„ypechak,
qo„larra, temir yo„l, piyozdog„, O„rta Chirchiq.
2.
Sifat+ot
:
kaltakesak, Markaziy Osiyo, Sho„rko„l, ko„ksulton,
ko„rsichqon, sassiqpopishak, qoradori.
3.
Ot+fe‟l
:
echkiemar, ko„zboylog„ich, kallakesar, husnbuzar,
beshiktervatar, socho„sar, dunyoqarash
.
4.
Son+ot
:
beshbarmoq,
beshqarsak,
Yettisuv,
Oltiariq,
uchburchak, mingoyoq, qirqog„ayni
.
5.
Son+fe‟l
:
beshotar, birqoqar
.
6.
Ot+sifat
:
ustabuzarmon, gulbeor, oshko„k
.
7.
Fe‟l+fe‟l
:
iskabtopar, ishlab chiqarish
.
8.
Fe‟l+ot
:
savacho„p
.
Juft otlar.
Juft otlar
ot+ot
,
sifat+ot
kabi qoliplar, shuningdek,
boshqa turkumga oid juft so‗zlarning otga ko‗chishidan vujudga
keladi. Juft otlar tarkibiga ko‗ra quyidagi ko‗rinishlarga ega:
I.
Do'stlaringiz bilan baham: |
