O‘zbeкiston respubliкasi

45-§. Aloqa-munosabat kategoriyalari. 
 
Aytilganidek, aloqa-munosabat (sintaktik) kategoriyalari so‗z 
turkumiga emas, balki gap bo‗laklariga, so‗zning sintaktik mavqeyiga 
xos. Aniqrog‗i, so‗z ma‘lum bir turkumga xos bo‗lganligi uchun emas, 
balki qaysi gap bo‗lagi vazifasida kelayotganligiga, gapda qanday 
sintaktik vazifa bajarayotganligiga qarab aloqa-munosabat shaklini 
qabul qiladi. Biroq bunda so‗z turkumining ko‗proq qaysi gap bo‗lagi 
vazifasiga xoslanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, ot 
turkumi ko‗proq tobe mavqeda kelib, ega, to‗ldiruvchi, qaratqich 
aniqlovchi vazifalarini bajaradi. Кesim vazifasida kelishga esa fe‘l 
turkumi xoslangan. Shuning uchun bu bir qarashda kelishik otga, 
kesimlik shakli esa fe‘lga xosdek tasavvur uyg‗otadi. Bu – grammatik 
illuziya. Aslida barcha mustaqil so‗z turkumining barcha gap 
bo‗laklari vazifasida kela olishi haqidagi «aksioma» mazkur 
shakllarning so‗z turkumlariga munosabatini yaqqol namoyon qiladi. 
So‗z turkumining gap bo‗laklari vazifasiga xoslanishi turlicha 
ekan, aloqa-munosabat shaklining ularning har biridagi voqelanishi 
o‗ziga xos. Quyida har bir so‗z turkumi misolida bu o‗ziga xoslik 
tahlil etiladi. 
Aloqa-munosabat shaklining fe‘lda voqelanishini kesimlik 
kategoriyasidan boshlash maqsadga muvofiq. Zero, fe‘l – kesim 
vazifasida kelishga eng ko‗p xoslangan so‗z turkumi. 
Кesimlik kategoriyasi. 
Ma‘lumki, kesim gap bo‗lagi sifatida 
dunyodagi barcha tillarning sintaktik sistemasida alohida o‗rin tutadi. 
Uning mavqeyi turkiy tillarda, ayniqsa, muhim. 
Turkiyshunoslikda ham, o‗zbek tilshunosligida ham kesimlik 
kategoriyasini maxsus morfologik kategoriya sifatida ko‗rsatish urf 
bo‗lmoqda. Zero, u aloqa-munosabat shakllari sirasida to‗liq sintaktik 
funksiya bajarishi bilan ajralib turadi. Turkiy tillarning asosiy 
xususiyati shunda. Chunki aloqa-munosabat kategoriyalari sirasidagi 
kelishik va egalik so‗zlarni bog‗lashga xizmat qilsa va ko‗p hollarda 
gap bo‗laklarini belgilamasa, kesimlik shakllari so‗zlarga alohida 
sintaktik vazifa beradi. Boshqacha aytganda, «gap bo‗laklarini 
shakllantirish» belgisi ostidagi ziddiyatda kesimlik kategoriyasi bu 
belgiga to‗liq egaligi bilan ajralib turadi. Egalik kategoriyasi esa gap 
bo‗laklarini belgilamaydi, balki faqat so‗zning sintaktik munosabatini 
ko‗rsatadi. Кelishik kategoriyasi bu belgiga majhul munosabatda. 

---

183 
Chunki, masalan, o‗rin-payt kelishigidagi so‗z hol vazifasida ham, 
boshqa vazifada ham bo‗lishi mumkin. Qiyoslang: Akam