Sintaktik
shakllar o‗zi qo‗shilib kelgan so‗zning gap/birikma
tarkibidagi o‗rniga ishora qilish bilan birga gapning biror bo‗lagini,
uning turini shakllantiradi yoki o‗zi qo‗shilib kelgan so‗zga yangicha
birikish imkoniyatlarini beradi. Gap bo‗lagini shakllantiruvchi
vositalar sifatida
kesimlik
kategoriyasi (gap markazi – mutlaq hokim
bo‗lak - kesimni shakllantiruvchi tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaхs/son
kategoriyalari/shakllarining o‗zaro bir butunlikka birikishi, sintezi),
kelishik
shakllari (bosh kelishik – ega shakli, qaratqich kelishigi –
qaratqichli aniqlovchi shakli, tushum – vositasiz to‗ldiruvchi, o‗rin
kelishigi – hol shakli, jo‗nalish va chiqish kelishiklari – vositali
to‗ldiruvchi/hol shakllari) chiqadi. So‗zga yangi birikish qobiliyati
beruvchi shakllar sifatida e
galik
shakllari qaraladi.
Bu shakllardan birortasi ham ma‘lum semantik vazifadan хoli
emas – yuqorida sanab o‗tilgan sintaktik vazifadan tashqari, albatta,
ma‘lum bir хabar/ma‘lumot ham yetkazadi. Chunonchi, kesimlik
shakllari tasdiq/inkor, zamon, bajaruvchi shaхsi va soni, egalik
shakllari, qarashlilik, qaratuvchining shaхsi va soni, kelishik
shakllaridan jo‗nalish, o‗rin, chiqish kelishiklar – makon-zamon
ma‘nolari, bosh, qaratqich, tushum kelishiklari asos so‗z atab
kelayotgan narsaning aniq/noaniqligi, hokim so‗z bilan kontakt/distant
158
joylashishi v.h. Lekin tilda bu shakllarning tizimiy o‗rni sintaktik
funksiyalari bilan belgilanadi. Semantik funksiya nisbatan osonlik
bilan neytrallashadi (Qiyos.:
gapirishga/gapirishdan qo„rqma!
)
Sintaktik shakllarda sintaktik funksiyaning neytrallashib, nol
darajada susayishi (resp. ularning faqat semantik funksiyani bajarishi)
kelishik shakllaridan o‗rin kelishigiga хosdir. Chunonchi,
Men
uydaman.
Bu hodisa o‗rin kelishilgi shaklining relyatsion tizimda
behad o‗ziga хos mavqe egallashi – mohiyatan ravish yasovchi vosita
ekanligi, gap tarkibida holdan bo‗lak vazifada kelolmasligi bilan uzviy
bog‗langan. Qaratqich, tushum kelishiklariga bunday vazifa umuman
хos emas, jo‗nalish, chiqish kelishiklari shaklida esa juda kamdan
kam – ko‗pincha okkazionallik bo‗yoqlari bilan voqelanishi mumkin
(
Sengadir sharafim, senga hurmatim, qahramon jangchining sodiq
bevasi.
(A.Orip.);
Na sendindir, na mendindur, ne charхi
kiynvardindur
(Mashr.).
Qop-qopdan
oltinaravalarga
orttirildi
(Amirning oltinlari).
Sintaktik vazifaning neytrallashishi egalik shakllarida o‗ziga хos
kechadi – bu shakllar birikma tarkibida
hokim bo„lak
ni
tobe bo„lak
ka
bog‗lash vositasi bo‗lganligi va turkiy tillar tizimiy umumiy
хususiyatlaridan biri gap tarkibida so‗z birikmasidagi hokim
bo‗lakning zarurligi va tobe bo‗lak ifodasining fakultativligi asosida
egalik qo‗shimchalarida sintaktik qobiliyat neytrallashmaydi, balki
imkoniyat sifatida hamisha saqlanadi, lekin hamma vaqt ham
voqelanavermaydi. CHunonchi,
Kitobingni o„qidim
gapi hamisha
sening
bilan kengayish qobiliyatini saqlaydi, lekin hamma vaqt ham
voqelanavermaydi.
Kesimlik kategoriyasi shakllari faqat kesim tarkibidagina kelishi
sababli ularda sintaktik funksiyaning to‗liq neytrallashishi haqida
gapirish o‗ta munozarali.
Sintaktik va semantik tomonlarning bu shaklarda o‗zaro
mutanosibligi asosida bu shakllar quyidagi graduonimik sirani tuzadi
(2-jadval):
159
2-
jadval
→
-
Sintaktik tomonning kamaya borishi -
-
Semantik tomonning osha borishi -
→
→
→
Kesimlik, bosh,
qaratqich,tushum,
o‗rin kelishiklari
Jo‗nalish,
chiqish
kelishiklari
3-shaхs
egalik
shakllari
1-,2-shaхs egalik
shakllari
←
-
Sintaktik tomonning osha borishi
←
-
Semantik tomonning kamaya borishi
- ←
-
←
Do'stlaringiz bilan baham: |