O‘zbeкiston respubliкasi

Grammatik ma‟no tarkibi. 
Grammatik ma‘no tarkibi murakkab. 
Masalan, son kategoriyasining UGMsi predmetning miqdoriy va 
sifatiy tavsifini berishdan iborat, bu umumiy kategorial ma‘no son 
kategoriyasining 
0 
shaklida «miqdoriy aniqlik–noaniqlik va sifatiy 
bo‗linmaslik», 
-lar 
shaklida «miqdoriy noaniq ko‗plik va sifatiy 
bo‗linuvchan va bo‗linmaslik» kabi har bir shaklga ixtisoslashgan 
ko‗rinishga ega bo‗lib, ularni sifat va miqdor kabi turga ajratish 
mumkin. Son kategoriyasining nomidan ma‘lumki, u miqdor 
ifodalashga ixtisoslashgan morfologik hodisa. Shuningdek, uning 
UGMsida «noaniq», «aniq», «sifat», «bo‗linuvchan», «bo‗linmas» 
kabi unsurlar kategoriya markazidagi «miqdor» unsuriga bevosita 
daxldor emas. Biroq «bevosita daxldor emaslik»ni u UGMdan 
tashqari deb tushunmaslik kerak. Chunki deylik, 
-lar 
shakli miqdor 
(ya‘ni ko‗plik) ifodalar ekan, u bir paytning o‗zida o‗z-o‗zidan 
yuqorida zikr etilgan «bo‗linuvchanlik–bo‗linmaslik», «noaniq» kabi 
belgilarini ham ifodalaydi. Demak, son kategoriyasi shaklida miqdor 
belgisi har doim sifat belgisi bilan birga yashaydi, u bilan dialektik 
bog‗lanishda. Boshqacha aytganda, miqdor belgisi hech qachon sifat 
belgisisiz yuzaga chiqmaydi. Nutqda bu ma‘nodan birining kuchayishi 
boshqasining susayishiga, boshqasining kuchayishi birinchisining 
susayishiga olib keladi. Masalan, 
Do„konda suvlar bor 
gapida 
-lar 
shaklida miqdoriy belgi ham (ya‘ni «ko‗plik»), sifatiy belgi ham 
(«bo‗linuvchanlik», «har xil») ifodalanmoqda. Bunda sifatiy belgi 
ustuvorlik kasb etib, miqdor belgisi kuchsizlanganligi sezilib turadi. 
Lekin baribir «ko‗plik» yuzaga chiqmoqda. Ma‘lum bo‗ladiki, 

---

169 
grammatik shakl UGMsi tarkibiy qismlaridan biri uning mohiyati 
bo‗lsa (masalan, sonda «miqdor»), boshqalari unga yondosh, 
mohiyatga mansub bo‗lmagan, biroq u bilan dialektik yaxlitlik kasb 
etgan ma‘no (masalan, sonda «bo‗linuvchanlik»). Shuning uchun 
grammatik shakl UGMsi tahlilida kategorial ma‘no va unga yondosh 
hodisa farqlanadi. 
Кategorial va yondosh ma‘no har bir grammatik shaklda mavjud. 
Grammatik shakllar nutqda ba‘zan UGMsida bo‗lmagan ma‘noni 
ham voqelantiradi. Masalan, ko‗rilgan 
-lar 
shakli nutqda «hurmat» 
ma‘nosini ifodalashi ham mumkin. Bu ma‘no shaklning UGMsi 
tarkibiga kirmaydi. U UGM bilan birga yuzaga chiqishi ham, 
chiqmasligi ham mumkin. Bunday ma‘no 
hamroh ma‟no 
deb 
yuritiladi. Demak, kategorial ma‘no shaklning mohiyati va UGMning 
asosi. Yondosh ma‘no UGMga kirsa-da, mohiyat tarkibiga kirmaydi. 
Hamroh ma‘no esa shakl mohiyatiga ham, UGM tarkibiga ham 
kirmaydi. Quyidagi gaplarni qiyoslang: 1.