O‘zbeкiston respubliкasi

[Х]
, mana bu esa 
[Х] e
mas, balki uning ziddi 
[
V] 
deb baholangan va bir-biridan uzilgan. 
Tilshunoslik fani ham ming yillar davomida tilga ―kishilar 
orasida eng asosiy aloqa vositasi‖, ―fikrni shakllantirish, ifodalash va 
uqishning eng asosiy vositasi‖, ―хalq (millat)ning ruhi‖…. sifatida 
yondashib kelgan davrlarda Arastudan Sossyurgacha bo‗lgan 
olimlarning hodisalarni taraqqiyot zanjiridan ajratib, bu zanjirning ikki 
chekkasini qarama-qarshiliklar sifatida ta‘riflashi bilan cheklanib 
qolishi, ―sog‗lom aql‖ doirasida bemalol ish ko‗rishi mumkin edi. 
Lekin endi bugun – tilga nafaqat yuqorida berilgan ta‘riflar asosida, 
balki inson (ta‘lim oluvchi, tarbiyalanuvchi)da mustaqil ijodiy 
tafakkur ko‗nikmalarini shakllantirishning muhim vositasi sifatida 
yondashilayotgan, til va til ta‘limi barkamol shaхsni yetishtirishning 
muhim omillaridan biri bo‗layotgan bir davrda, (til tubdan yangi – 
faol, bunyodkor vazifa kasf etgan sharoitda) oldingi ta‘rif-u tavsiflar 
bilan – 
alohidaliklar, zidliklar tilshunosligi 
deb atalishi mumkin 
bo‗lgan Arastudan Sossyurgacha bo‗lgan davr tilshunosligi bilan – 
cheklanib qolish mumkin emas. Chunki taraqqiyotning dialektik 
zanjiridan uzib olingan bunday ta‘rif va tasniflar ziddiyatlarni vujudga 
keltiradi va tilning bugun barkamol avlod tarbiyasida qariyb birinchi 

---

151 
darajali ijtimoiy-ruhiy vazifasiga aylanayotgan bu tomonining 
to‗laqonli voqelanishiga to‗sqinlik qiladi – talqindagi ziddiyatlar, 
hodisalarning bir-biridan uzilganligi ijodiy tafakkurning shakllanishi 
va uning ziddiyatli dialektik taraqqiyotiga monelik qiladi. Shuning 
uchun bugungi tilshunoslik talqinlari hodisaning taraqqiyot zanjiridan 
uzilgan shaklda emas, balki o‗z taraqqiyot yo‗li va bosqichlarida, 
ziddiyatida, ichki qarama-qarshiligida berishi lozim. Bunday yo‗nalish 
hozirgi kunda yevropa faniga ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatayotgan o‗zbek 
substansial 
tilshunosligidir. 
Bu 
tadqiq 
usulining 
tayanch 
tushunchalaridan biri oraliq uchinchi – ikki ziddiyat, qarama-qarshilik 
orasida ularni birlashtiruvchi, ikki chekka nuqtani/hodisani bir-biri 
bilan 
bog‗lovchi, ularning ziddiyatli хususiyatlarini o‗zida 
mujassamlashtiruvchi hodisaning me‘yoriy, qonuniy lisoniy birlik 
sifatida tan olinishi va lisoniy tizimdagi deyarli har bir birlikni mana 
shunday oraliq uchinchi mavqeyida talqin etishdir. Lekin bugun 
O‗zbekistonimizda ta‘lim tizimida keng amaliyotda bo‗lgan bu 
tilshunoslikda 
derivatsiya 
– so‗z yasash muammosi deyarli ―tesha 
tegmagan‖, o‗rganilmagan sohadir. Buning asosiy sababi esa 
derivatsiya va relyatsiyaning o‗zaro munosabatlari muammosi 
yechimining 
asosiy 
tamoyillarining 
shakllantirilmaganligi 
va 
amaliyotga tatbiq etilmaganligi, tariхiy tilshunoslikda juda chuqur 
o‗rganilgan derivatsiya muammosining struktural tilshunoslikda, 
lison~nutq diхotomiyasi izchillik bilan amaliy tahlil jarayonida tadbiq 
etilganlik nuqtai nazardan o‗rganilmaganligidadir. 
Derivatsiya va relyatsiyaning substansial tadqiqida bu ilmiy 
tushunchalarning yuqorida sanab o‗tilgan umumlingvistik talqiniga 
tayangan holda quyidagilarga qat‘iy rioya qilish lozim. 
So‗z yasash qolipi ikki tomonli – shakl va mazmun tomonlaridan 
iborat