O‘zbeкiston respubliкasi

26-
 
§. Yasama so„zning leksemalashuvi
 
 
Yasama so‗zlar lisoniy ham, sof nutqiy ham bo‗lishi mumkin. 
Misol sifatida quyidagi so‗zlarga murojaat qilamiz. 
Paxtakor, ishchi, 
kitobchi, aqlli, daftarchi, sharsimon, uysimon. 
Bu so‗zlarni ikki 
guruhga bo‗lamiz: 
1)
 
paxtakor
, 
ishchi
, 
aqlli
, 
sharsimon
; 
2)
kitobchi
, 
daftarchi
, 
uysimon
. 
Har ikkala guruh so‗zi ham yasama so‗z hisoblanadi. Biroq 
birinchisi qulayligi, odatlanilganligi, keng iste‘moldaligi bilan 
xarakterlansa, ikkinchi guruh unchalik qulay emasligi, kam 
iste‘molligi, favquloddaligi bilan ajralib turadi. 
Demak, birinchi guruh ijtimoiy shartlanganlik xossasiga ega va 
shu boisdan yuqoridagi zikr etilgan belgilar ularning barchasi uchun 
umumiy. Ikkinchi guruh esa nutqiy hodisa ekanligi, endigina so‗z 
yasash qolipidan chiqqanligi bois odatlanilmaganlik, favquloddalik 
kasb etgan. 
Кo‗rinadiki, nutqiy yasama so‗zning ayrimi nutq bosqichidagina 
mavjud bo‗lsa, ba‘zilari o‗zini chiqargan qolipdan uzoqlashib, bir 
butun holda lisoniy sathga «ko‗tarilib ketadi». 
Hosilasining lison va nutqqa munosabati jihatidan so‗z yasash 
qolipi ham farqlanadi. Ularni unumsiz (tarixiy) va 
unumli 
(zamonaviy) so‗z yasash qolipi sifatida farqlash lozim. 

---

95 
Nutqiy yasama so‗z lisoniy sathga ko‗tarilib, nutqdan lisonga 
siljiy boshlaydi. Lisoniylashish darajasida quyidagi tartiblanish 
yuzaga keladi: 
1)
ixtisoslashgan leksema; 
2)
soddalashgan leksema; 
3)
tublashgan leksema. 
Ixtisoslashgan leksema 
nutqiy yasama so‗z lisoniylashuvining 
eng quyi darajasi. Ixtisoslashgan leksema yasamaligini yo‗qotmagan, 
ya‘ni o‗zida qolipning shakliy tomoni izini saqlagan, biroq ma‘noviy 
tomondan qolipdan uzilgan, ma‘nosini qolipning o‗ng (mazmuniy) 
tomonidan keltirib chiqarish imkoni bo‗lmagan, toraygan ma‘noli 
leksema. Masalan, 
ishchi 
(worker, rabochiy) leksemasi «zavod yoki 
fabrikada ishlovchi, o‗rta ma‘lumotli mutaxassis» ma‘nosiga ega 
bo‗lib, u