O‘zbeкiston respubliкasi

oppoq 
qor, 
oq 
sut bergan 
ona, 
oq 
paxta
. Bu holat nutqiy jihatdan me‘yoriy bo‗lsa-da, lisoniy 
nuqtayi nazardan ortiqlik sanaladi. Chunki 
qor, sut, paxta 
tabiatan oq 
bo‗lganligi sababli uni yana aniqlovchi bilan takrorlab o‗tirishga hojat 
bo‗lmaydi. 
Sifatlovchi vazifasida tabiatan tobe uzvlikka xoslangan so‗z 
kelganligi bois, u sifatlanmishga bitishuv yo‗li bilan bog‗lanadi. 
Sifatlovchi vazifasida kelgan ot ham «tobega xos»lardek xususiyat 
kasb etib, hokim uzvga bitishuv yo‗li bilan birikadi. 
Sifatlovchi qaratuvchili birikmaga kengaytiruvchi bo‗lganda, ikki 
holat farqlanadi. Sifatlovchi bunda qaratuvchili birikmaga butunicha 
yoki 
undan 
faqat 
qaratuvchigagina 
kengaytiruvchi 
sifatida 
qo‗llanilishi 
mumkin. 
Quyidagi 
gaplarda 
sifatlovchi 
kengaytiruvchining kengayuvchiga munosabatini qiyoslaymiz: 
yangi 
xo„jalik rahbari – yangi xo„jalik rahbari. 
Birinchi gapda 
yangi 
so‗zi 
xo„jalik 
so‗zining kengaytiruvchisi bo‗lib, bu hokim so‗zning 
qaratqich kelishigini olishini taqozo etadi. Кeyingi birikuvda 
yangi 
sifatlovchisi – 
xo„jalik rahbari 
birikmasining kengaytiruvchisi. 
Sifatlovchilar ketma-ket kelib sifatlovchi zanjirini tashkil etadi. 
Sifatlanmish uyushiq holatda bo‗lganda, sifatlovchining barcha 
uyushgan birliklarga yoki ularning biriga tegishli ekanligi 
anglashilmay qoladi. Bunda belgining qaysi birlikka xos ekanligi 
matndan, biriktiruvning valentlik imkoniyati yoki boshqa nutqiy 
omillardan ayon bo‗lib turadi. 
Qiyoslang: 
1.
 
Aqlli bolalar, qizlar. 
qizlar 
bolalar 
 
Aqlli 

---

400 
2.
 
Gulli chit, tufli 
chit, tufli 
 
Gulli 
 
Sifatlovchi va sifatlanmish izofa shaklida – sifatlanmish- 
sifatlovchi ko‗rinishini olgan bo‗lishi mumkin: 
majnuni gumroh, 
devonai Mashrab, oynai jahon 
va boshqalar. Bunday birikuv o‗zbek 
nutqi nuqtayi nazaridan sifatlovchili birikma sifatida qaralmaydi. 
Sifatlovchi va sifatlanmish tobelanishida sifatlovchining birikuv 
omillari 
MJSh 
tartibida bo‗ladi. Chunki sifatlovchi maxsus 
ko‗rsatkichlarsiz tobe a‘zo maqomini egallaydi. Shu boisdan unda 
shakliy omil o‗ta kuchsizlanadi. Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga 
so‗z kiritish, ularni bir-biridan uzish imkoniyati bo‗lmaganligi, 
bog‗lanishda sintaktik pozitsiya ustuvor ahamiyatga ega bo‗lganligi 
bois joylashuv omili faollashadi. Birikuvda ma‘noviy omil birinchi 
o‗rinda bo‗ladi. Uning joylashuv omilidan ustunligi birikuvchi 
unsurlarning ma‘noviy muvofiqligi har doim ham ahamiyatli bo‗lib 
qolishi bilan belgilanadi.