O‘zbeкiston respubliкasi

MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Sintaksisning tadqiq manbayi va predmeti haqida gapiring. 
2.
Formal va substansial sintaksisning farqini tushuntiring. 
3.
Sintaktik birliklarni sanang va tavsiflang. 
4.
Lisoniy sintaktik qolip deganda nima nazarda tutiladi? 
5.
So‗z birikmasi qolipi haqida ma‘lumot era olasizmi? 
6.
Gap qolipi haqida gapiring. 
7.
Qolipning tarkibi haqida gapiring. 

---

312 
LISONIY SINTAKTIK QOLIP 
 
Tayanch tushunchalar 
Qolip, 
hosila, 
qolipning 
tarkibi, 
umumiylik, 
xususiylik, 
umumlashtirish, nosintaktik hodisa, qolipning shakliy tomoni, 
qolipning mazmuniy tomoni 
73-
 
§. Lisoniy sintaktik qolip. 
LSQni aniqlashda ham LSQga daxldor bo‗lmagan, bir qolipdan 
chiqqan nutqiy hosilalarning turli-tumanligini keltirib chiqarayotgan 
hodisalar LSQga bog‗liq bo‗lmagan nosintaktik hodisalar sifatida 
ahamiyatsiz deb qaraladi va e‘tibordan soqit qilinadi. Masalan, 
Gulnoraning kitobi 
nutqiy hosilasining mohiyati, ya‘ni LSQini 
aniqlamoqchi bo‗lsak, shu ko‗rinishdagi va turdagi so‗z birikmalarini 
tasavvurimizda to‗plab, saralaymiz. Shu usulda 
Muniraning daftari, 
Sitoraning ruchkasi 
kabi yuzlab nutqiy so‗z birikmalarida 
[ot
atoqli
→ot
turdosh
=otdan anglashilgan pred./shaxsga tegishli 
narsa] 
umumiyligini topgandek bo‗lamiz. Biroq 
mening kitobim, uning 
ruchkasi, bizning uyimiz, qizilning qizili, yashashning zavqi 
nutqiy 
birikmasini oldingi so‗z birikmalari bilan qiyoslash natijasida ularning 
farqli 
ekanligiga, 
qolipga 
solib 
ko‗rish 
natijasida 
unga 
joylashmayotganligiga amin bo‗lamiz. Zero, LSQning birinchi uzvi ot 
turkumiga mansub so‗z bo‗lishi kerak edi. Misollarda esa tobe uzvlar 
– olmosh. Shuningdek, LSQning ikkinchi uzvidagi egalik kategoriyasi 
III shaxs qo‗shimchasi haqida ham shunday deyish mumkin. Yuqorida 
qoliplarning umumiylik tabiatiga ega ekanligini, unda nutqiy 
hosilalarning umumiy, bir xil belgilari o‗rin olishini ta‘kidlagan edik. 
Shuning uchun nutqiy hosilalardan farqlarni fikran chetlashtirib, 
umumiy belgilarni saqlab qolamiz. Кeltirilgan birinchi (tobe) 
a‘zolardagi umumiylik va farqlarni quyidagicha beramiz (28-jadval): 
28-jadval